«Ζωγραφική της φωνής» χαρακτήρισε ο Βολτέρος της πρώτες προσπάθειες απεικόνισης που έκανε το ανθρώπινο είδος. Και αυτές οι πρώτες προσπάθειες (εικονογραφίες) έκαναν την έναρξή τους όταν ο πρωτόγονος άρχιζε να σκαλίζει διάφορες εικόνες στις βραχώδεις επιφάνειες της σπηλιά που διαβιούσε, σε επεξεργασμένα δέρματα και οπουδήποτε αλλού του ήταν πρόσφορο. Οι πρώτοι αυτοί συμβολισμοί προσπαθούσαν να «δείξουν» ανθρώπους, ζώα, αντικείμενα. Την αρχική αυτή προσπάθεια γραφής, οι κατοπινοί ερευνητές την ονόμασαν «πικτογραφία».
Το όργανο γραφής σε πρώτο στάδιο υπήρξε η πέτρα, ο πυριτόλιθος σμιλευμένος στην άκρη για πρακτικούς λόγους. Προϊόντος του χρόνου και φτάνοντας στην τέταρτη χιλιετηρίδα π.X., επινοήθηκαν πιο εξειδικευμένα για την εποχή εργαλεία μεταλλικά ή και με χρώμα. Για να επιτευχθεί ο χρωματισμός χρησιμοποιήθηκαν υλικά από μαύρη ή κόκκινη πλίνθο, από σκόνη κάρβουνου και άλλα. Τα μαλακά ορυκτά επίσης με μια επεξεργασία ανάμειξης τους με λάδι ελιάς ή λίπος ζώου έδωσαν λύσεις.
Χαρακτηριστικές ( από τις παλαιότερες και τις πιο γνωστές ) του είδους εικόνες -βραχογραφίες συναντούμε στο σπήλαιο Λασκώ στα Πυρηναία. Υπάρχουν επίσης στην Ιταλία, στην Τανζανία, στην Σαχάρα στην Αυστραλία αλλά και αλλού.*
Βραχογραφίες έχουν έρθει στο φως και στην χώρα μας σε διάφορες περιοχές. Ενδεικτικά αναφέρουμε την μελέτη που πραγματοποίησε ο αείμνηστος καθηγητής του Α.Π.Θ. Χατζηλαρίδης σε περιοχές της Βόρειας Ελλάδας .Επίσης βραχογραφίες έχουν βρεθεί στην Κρήτη, στην Μάνη, στην Μήλο, στην Σύρο, Νάξο στην Κέρο, στην Εύβοια, στο Βαθύ Αστυπάλαιας και σε άλλες περιοχές.
Ο ακαδημαϊκός Βασίλης Πετράκος κατά την παρουσίαση του έργου της αρχαιολογικής εταιρείας, το έτος 2012, αναφέρθηκε στα εξαιρετικής σημασίας ευρήματα, που ανακάλυψε ο αρχαιολόγος Ανδρέας Βλαχόπουλος. Εκτίμηση του αρχαιολόγου ήταν ότι τα ευρήματα χρονολογούνται στην πρωτοκυκλαδική εποχή δηλαδή στην Τρίτη χιλιετία π.X., κάτι που σημαίνει ότι επεκτείνεται η γεωγραφία του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού. Η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη.
Θα πρέπει να σημειωθεί η γνώμη αρκετών ερευνητών οι οποίοι διατείνονται ότι πρακτική ανάγκη ώθησε στην δημιουργία των πρώτων οπτικών αναπαραστάσεων. Ποια ήταν αυτή; Μα η ανάγκη καταγραφής των μελών, των κοπαδιών αλλά και των αποθηκευμένων τροφίμων των πρώτων προϊστορικών αγροκτηνοτροφικών ομάδων και κοινοτήτων.
Άλλη γνώμη αναφέρει ως γενεσιουργό αιτία, απλά την καταγραφή κάποιου συμβάντος που συνδεόταν ιδιαίτερα έντονα με την καθημερινή ζωή της κοινότητας, ή απλά και για σκοπούς μαγείας. Προς επίρρωση της παραπάνω θέσης αναφέρεται η πίστη των πρωτόγονων ότι η εικόνα θα μπορούσε να γίνει μεσίτης μεταξύ του πνεύματος των μελών της φυλής και του πνεύματος του αναπαριστάμενου ζώου, που θεωρούταν ως θεότητα. Αυτή η θεωρία συμπεραίνει ότι έτσι ο άνθρωπος έμαθε ανάγνωση πριν μάθει γραφή.
Η εξέλιξη ήρθε από τους Σουμέριους: τα ιδεογράμματα. Με άλλα λόγια κατατοπιστικά σημεία που ενώ συνέχιζαν την αναπαράσταση, παράλληλα προσέγγιζαν και την ιδέα, την έννοια του θέματος. Μια σχηματοποιημένη, θα μπορούσαμε να πούμε «εξεικόνιση», με αφαιρετικά στοιχεία. Ένα χοντρικό παράδειγμα: Ο «σκύλος» έχει τον συμβολισμό του εντοπισμού του προς θήρευση ζώου άρα και του κυνηγίου κ.τ.λ. Τα ιδεογράμματα με τα διάφορα μοτίβα οδήγησαν στην γραφή που ονομάζουμε σφηνοειδή: Το κάθε σημείο έπαιρνε την έκφραση του από μια ακολουθία σημαδιών σε μορφή καρφιού ή σφήνας. Ας σημειωθεί ότι στην Μεσοποταμία το καρφί συμβόλιζε τον θείο λόγο και την ικανότητα νόησης.
Τα συνταιριάσματα μεταξύ τους πάμπολλα. Η γλυφή, το χάραμα, γινόταν με ορείχαλκο ή με οστό με απόληξη σε σχήμα τριγώνου και μετά σε σφραγίδες μεταλλικές, πάνω σε πλάκες από υγραμένη άργιλο.
Τα σφηνοειδή ιδεογράμματα διαδόθηκαν και σε Μήδους, Πέρσες, και Ασσυρίους ενώ από την τρίτη χιλιετία, χάνοντας και την πρώτη απλή μορφή τους, τα υιοθέτησε το σύνολο της εγγύτερης ανατολής με διάφορες παραλλαγές ή τροποποιήσεις.
Την άποψη περί της υπερφυσικής χροιάς της γραφής, ενστερνίζονταν αρκετά έθνη. Οι Αιγύπτιοι** π.χ. ήταν άκρως λεπτολόγοι στην εγχάραξη αποσκοπώντας στο βέλτιστο αποτέλεσμα, πιστεύοντας πως το πνεύμα του υπό αναπαράσταση υποκειμένου έτσι θα εγκατασταθεί πιο άνετα στην εικόνα, εμψυχώνοντας την με θείο φως.
Οι ελάχιστοι Αιγύπτιοι που μπορούσαν να διαβάζουν ιερογλυφικά προέρχονταν από την κάστα των ιερέων και των ανώτερων κρατικών υπαλλήλων. Στην ελληνορωμαϊκή περίοδο, η Αίγυπτος είχε τρεις γραφές: ιερογλυφική, ιερατική, δημοτική. Στην Κίνα τα ιδεογράμματα απαντώνται από την τρίτη χιλιετηρίδα π.X.
Στην Αμερική παρατηρείται επί μακρόν η συνήθεια των «κουίπος»: πολύχρωμα σχοινάκια δεμένα σε κόμπους προς ενθύμηση γεγονότων, ειδήσεων, νόμων κτλ. Μεγαλύτερη ανέλιξη είχαν οι Μάγια και Ατζέκοι που γρήγορα έθεσαν σε χρήση ιδεογράμματα διαφορετικής υφής από αυτά Αιγυπτίων και Κινέζων.
Όλες οι έως τότε προσπάθειες γραφής αποτύγχαναν να αποδώσουν ρήματα, γένη κ.τ.λ. ενώ αδυνατούσαν να επιλύσουν ανώτερα γλωσσικά προβλήματα.
Το πρώτο εφαλτήριο προς επίτευξη λύσεων σε αυτά τα προβλήματα, υπήρξε η προσθήκη φθόγγων στην απεικόνιση του συμβόλου. Η φωνητική γραφή εμφανίστηκε στο προσκήνιο: το «ζωγράφημα» του αντικειμένου υπήρξε και το σημείο του φθόγγου που έδινε έκφραση στο αντικείμενο. Παράδειγμα της εξελικτικής πορείας που οδήγησε στην φωνητική γραφή είναι οι λογόγριφοι: οι εικόνες των αντικειμένων δεν αντιπροσωπεύουν τα αντικείμενα που αναπαριστούν αλλά φθόγγους που σχηματίζουν λέξεις. Μέσω αυτής της οδού «εγγράφησαν» κύρια ονόματα και αποδόθηκαν μη συγκεκριμένες έννοιες. Η «συλλαβική» γραφή που εμφανίστηκε (κάθε σύμβολο αντιπροσωπεύει μια συλλαβή και όχι μια πλήρη έννοια ή αντικείμενο) έδωσε μια περαιτέρω πρόοδο στην εξέλιξη των γραφών.
Ο γόνος περί αλφαβήτου προφανώς υπήρχε από τα αρχαϊκά χρόνια. Οι Φοίνικες, στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας, επικεντρώθηκαν στο γεγονός ότι λέξεις μπορούσαν να αποδοθούν με φθόγγους και εφόσον οι φθόγγοι μπορούν να αποδοθούν με σημεία σε διατάξεις, είναι άχρηστη η πολυπλοκότητα των ιδεογραμμάτων. Η αχρησία αρκετών από αυτών άρχισε. Παρέμειναν είκοσι περίπου μονοσύμφωνα με ξεχωριστό συμβολισμό. Τα φωνήεντα διαβάζονταν με την εμπειρία. Εκεί σταμάτησαν.
Ουσιαστική δημιουργία, επιτελέστηκε από τους Έλληνες*** αποκλειστικά. Χώρισαν τα σύμφωνα από τα φωνήεντα (δημιουργώντας τα στην ουσία), αποδίδοντας στα τελευταία εξειδικευμένη χρήση στον προφορικό και γραπτό λόγο. Συνέχισαν δημιουργώντας ξεχωριστά φωνήεντα με αμετάβλητο ήχο. Δεν σταμάτησαν όμως εκεί. Η γραφή των Φοινίκων ήταν από τα δεξιά προς τα αριστερά (μάλλον αυτή η πρακτική βόλευε τους χαράκτες λιθοξόους). Οι Έλληνες άλλαξαν την φορά της γραφής (περίπου όγδοος αιώνας π.Χ.).
Από τα δύο πρώτα γράμματα το Άλφα και το Βήτα ξεπρόβαλε η ονομασία που αντιπροσωπεύει σε όλη την υδρόγειο τα σύμβολα της γραφής.
Η ελληνική αλφαβητική γραφή των 23 γραμμάτων ταξίδεψε στην Ετρουρία. Εκεί της προστέθηκαν τρία γράμματα και ταξίδεψε εκ νέου προς Ρώμη. Οι Ρωμαίοι πραγματοποίησαν κάποιες μεταλλάξεις και μεταπλάσεις, αλλά αχρήστευαν τα τρία γράμματα που προσετέθησαν για να επιστρέψουν στο αρχικό ελληνικό αλφάβητο. Αυτό το αλφάβητο διέδωσαν σε όλη την επικράτεια τους.
Υποσημειώσεις
*Στην Ινδονησία (στο νησί Σουβαλέζι), σχετικά πρόσφατα, επιστήμονες ανακάλυψαν σε σπήλαια βραχογραφίες οι οποίες αναπαριστούν ζώα και ανθρώπινες παλάμες. Η χρωστική ουσία που χρησιμοποιήθηκε είναι η ερυθρά ώχρα. Γενικά ως τώρα επικρατούσε η άποψη εκ μέρους μερίδας επιστημόνων, ότι ευρήματα στην Ινδονησία (γνωστά από την δεκαετία του 1950), είχαν ηλικία 10.000 ετών. Σύγχρονη όμως ανάλυση τους με την μέθοδο μέτρηση των ραδιενεργών ισότοπων, συμπεραίνει ότι κάποια από αυτά έχουν δημιουργηθεί πριν 39.900 χρόνια. Υπάρχουν και πιο πρόσφατα(27.000 χρόνων). Προφανώς τα εκεί ευρήματα είναι πιο παλιά –οριακά ίσως- από τα ανάλογα ευρωπαϊκά. Νέα ευρήματα έρχονται στο φως επιτάσσοντας έρευνες, ενώ όλες αυτές οι βραχογραφίες με τα έως τώρα στοιχεία που έχουμε «δείχνουν» πως προγονοί μας εκφράζονταν με παρόμοιο τρόπο σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη, την ίδια περίπου χρονική στιγμή χωρίς να έχουν επικοινωνία μεταξύ τους.
** Ίσως τα ιερογλυφικά δεν έχουν άμεσα δάνεια από την σφηνοειδή, υπάρχει όμως μεγάλη συγγένεια.
***Για τις ελληνικές γραφές θα επανέλθουμε εκτενέστερα.
Βραχογραφίες (αριστερά Λασκώ, Πυρηναία – δεξιά Ελλάδα)
Photos https://the-past.com/ , https://www.athensvoice.gr/ , fotografierende / https://pixabay.com
