Το Πάσχα αποτελεί την μεγαλύτερη γιορτή για τον Ορθόδοξο Ελληνισμό. Η χαρά για το θαύμα της Ανάστασης του Θεανθρώπου σε συνδυασμό με την αισιοδοξία που δημιουργεί η αναγέννηση της φύσης, έχουν ως αποτέλεσμα τον μεγαλοπρεπή εορτασμό της Λαμπρής σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Για τους νησιώτες ο εορτασμός του Πάσχα αποτελεί μια καλή ευκαιρία όχι μόνο να ξεφύγουν από την καθημερινότητα, ενόψει μάλιστα της κουραστικής καλοκαιρινής περιόδου, αλλά και να αποδείξουν ότι διατηρούν τα έθιμά τους ζωντανά και αναλλοίωτα, σε πείσμα όσων υποστηρίζουν το αντίθετο. Ας κάνουμε, λοιπόν, ένα νοερό ταξίδι στα νησιά της Ελλάδας μας, για να βιώσουμε, έστω και κατ’ ελάχιστον, τα πασχαλινά έθιμά τους, του χθες και του σήμερα. Η παρουσίαση είναι, βεβαίως, ενδεικτική και όχι αναλυτική, κάτι που θα απαιτούσε τη συγγραφή τόμων ολόκληρων.
Πάσχα στην Αμοργό
Η εμβληματική Ιερά Μονή Χοζοβιωτίσσης Αμοργού
Τη Μεγάλη Παρασκευή, οι Αμοργιανοί σκορπούν ρίγανη και φύλλα αλισφακιάς στους δρόμους των χωριών τους, τα οποία μοσχοβολούν κατά την περιφορά του Επιταφίου. Το Σάββατο του Λαζάρου οι νοικοκυρές ετοιμάζουν τα “Λαζαράκια”, ψωμάκια σε σχήμα ανθρώπινης μορφής, ψημένα στο φούρνο. Την Κυριακή του Πάσχα στα Θολάρια της Αιγιάλης Αμοργού αναβιώνει το έθιμο του Εβραίου, ένα ομαδικό παιχνίδι με αποκορύφωμα το κάψιμο του ανθρώπινου αυτού ομοιώματος αμέσως μετά το τέλος της Κυριακάτικης Πασχαλινής ακολουθίας, που προφανώς παραπέμπει στο κάψιμο του Ιούδα. Στην Λαγκάδα ο Εβραίος τουφεκίζεται την Δευτέρα του Πάσχα. Εκείνο όμως που κυρίως χαρακτηρίζει το Αμοργιανό Πάσχα είναι η επταήμερη περιφορά των Αγίων εικόνων της Ι.Μ. Χοζοβιώτισσας. Οι Εικόνες συνοδευόμενες από πλήθος πιστών και με βυζαντινή μεγαλοπρέπεια αναχωρούν από την Μονή την Κυριακή του Πάσχα, περνούν από τη Χώρα και στη συνέχεια επισκέπτονται τα Κατάπολα και τα χωριά της Κάτω Μεριάς. Σε όποιες εκκλησίες καταλήγουν κάθε βράδυ γίνονται εσπερινοί και ολονυχτίες, ενώ το πρωί, πριν αναχωρήσουν και πάλι, τελούνται λειτουργίες. Ανάλογες λιτανεύσεις Εικόνων συνοδευόμενες από λειτουργίες γίνονται και στα χωριά της Αιγιάλης. Την Κυριακή του Θωμά έχοντας ολοκληρώσει την περιφορά τους σε όλα τα χωριά του νησιού, μέσα από μακρινές διαδρομές, που καλύπτονται κυρίως με ποδαρόδρομο και συνοδεύονται από χαρμόσυνες κωδωνοκρουσίες, οι Εικόνες εκτίθενται για τελευταία φορά σε λαϊκό προσκύνημα, πριν πάρουν τον δρόμο της επιστροφής τους στη Μονή της Χοζοβιώτισσας.
Πάσχα στην Άνδρο
Προετοιμασία για τα ανδριώτικα μάσκουλα
Η Ανδριώτικη πασχαλιά χαρακτηρίζεται από τον γευστικό λαμπριάτη και τα θορυβώδη μάσκουλα. Ο λαμπριάτης δεν είναι άλλος από το κατσικάκι, που οι Ανδριώτες γεμίζουν με πολλά αυγά, διαφόρων ειδών τυριά, συκωτάκια, τηγανισμένα ψωμάκια και διάφορα μυρωδικά και ψήνεται στον φούρνο από το Μ. Σάββατο το απόγευμα, προκειμένου να είναι έτοιμο μετά την Αναστάσιμη λειτουργία. Όσο για τα μάσκουλα είναι μικρά σιδερένια δοχεία, 15-30 εκ. ύψους -διακρίνονται στην φωτογραφία-, με χοντρά τοιχώματα, όπου χύνεται μπαρούτι και συμπιέζεται όσο το δυνατόν περισσότερο με κονιορτοποιημένη πέτρα ή άλλα υλικά, ώστε η έκρηξη να είναι όσο το δυνατόν πιο δυνατή. Η ανάφλεξη επιτυγχάνεται με φυτίλι, που εισάγεται από μικρή τρύπα στο κάτω μέρος του στρογγυλού δοχείου. Οι ομοβροντίες τους συνοδεύουν το Χριστός Ανέστη -ιδιαίτερα στις Στενιές Άνδρου, όπου διεξάγεται πραγματική μάχη-, αλλά ακούγονται και κατά την διάρκεια της Κυριακής του Πάσχα. Φαίνεται πως οι Ανδριώτες, κατεξοχήν καπεταναίοι και ναυτικοί, μετέφεραν την τέχνη του “μπουρλοτιέρη” από τα καράβια στο νησί τους, για να τιμούν με τον τρόπο αυτό τις εορταστικές εκδηλώσεις και κυρίως το Πάσχα. Σε πολλά χωριά της Άνδρου, το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, παίζουν στους δρόμους τα τσούνια, παραδοσιακό παιχνίδι που θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόδρομος του bowling.
Πάσχα στη Ζάκυνθο
Μεγάλη Παρασκευή στη Ζάκυνθο
Μεγάλη Παρασκευή μεσημέρι και στην πλατεία Διονυσίου Σολωμού, στην πρωτεύουσα του νησιού, συντελείται το αποκορύφωμα του Ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου. Ο κόσμος, Ζακυνθινοί και επισκέπτες, συρρέουν στον Ι.Ν. του Αγίου Νικολάου του Μώλου, απ’ όπου θα ξεκινήσει η λιτανεία του Εσταυρωμένου. Η ατμόσφαιρα είναι μοναδική και τόσο συγκινητική, που δονεί την ψυχή οποιουδήποτε συμμετέχοντα στα δρώμενα! Η πένθιμη λιτανεία αρχίζει υπό τους ήχους του “Ινα τι εφρύαξαν έθνη…” από την φιλαρμονική. Μαζί με τον Εσταυρωμένο λιτανεύεται, και η περίφημη Εικόνα της «Mater Dolorosa», δηλαδή της Παναγίας του Πάθους. Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη και επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού, απ’ όπου, πάνω σε βάθρο, ο Μητροπολίτης ευλογεί τον κλήρο και τον λαό με τον Εσταυρωμένο. Η λιτανεία καταλήγει στον ίδιο ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο.
Τη νύχτα της Μεγάλης Παρασκευής η πλατεία Αγίου Μάρκου γίνεται ο τόπος που συγκεντρώνει χιλιάδες ανθρώπων, προκειμένου να παρακολουθήσουν τα πλέον χαρακτηριστικά δρώμενα της ζακυνθινής Πασχαλιάς. Για να πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή, να πούμε ότι το βράδυ της Μ. Παρασκευής γίνεται κανονικά σ’ όλους τους ναούς η Ακολουθία του Επιτάφιου Θρήνου, χωρίς όμως λιτάνευση των Επιταφίων τους. Στον Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων η Ακολουθία αυτή, σύμφωνα με παμπάλαιο έθιμο, δεν γίνεται το βράδυ της Μ. Παρασκευής, αλλά τις πρώτες πρωϊνές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου και συγκεκριμένα στις 2.00 τα ξημερώματα. Στις 4.00 περίπου το πρωί γίνεται η έξοδος του Επιταφίου, ενώ χιλιάδες κόσμου παρακολουθούν τις μοναδικές αυτές στιγμές. Ο Επιτάφιος επιστρέφει γύρω στις 5.30 στο ναό, όπου συνεχίζεται η Ακολουθία, την οποία αξίζει πραγματικά να παρακολουθήσετε. Ο ωραιότατος ύμνος “Τον Κύριο υμνείτε…”, τονισμένος και αυτός στην Ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, που ψάλλεται απ’ όλο το λαό, καθώς και η ξακουστή “Gloria” (δόξα) ή το “κομμάτι” (Πρώτη Ανάσταση) και το σπάσιμο των πήλινων σταμνών από τις νοικοκυρές όλων των σπιτιών που διαδραματίζονται κατά την Πρώτη Ανάσταση, θα σας εντυπωσιάσουν.
Πάσχα στην Κέρκυρα
Το Πάσχα στην Κέρκυρα αποτελεί ένα σύνθετο μείγμα από Καθολικές και Ορθόδοξες χριστιανικές θρησκευτικές παραδόσεις με επιρροές από τα βενετικά πρότυπα και τα τοπικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά, καθώς ήδη από τα χρόνια της Ενετοκρατίας το Πάσχα συνεορτάζεται από την Ορθόδοξη και την Καθολική Εκκλησία. Τα έθιμα του Μεγάλου Σαββάτου, με την Πρώτη Ανάσταση και το σπάσιμο των Μπότηδων, αποτελούν ίσως τα πλέον διάσημα ελληνικά πασχαλινά έθιμα. Συγκεκριμένα, νωρίς το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, στον Ιερό Ναό της Παναγίας των Ξένων, αναβιώνει το έθιμο του σεισμού, που προκαλείται με θόρυβο και κούνημα όλων των Εικόνων και των καντηλιών του ναού. Οι πιστοί χτυπούν τα στασίδια προκειμένου να προκαλέσουν τεχνητό σεισμό και να αναπαραστήσουν το σεισμό, που ακολούθησε την Ανάσταση του Ιησού, σύμφωνα με την Αγία Γραφή.
Στις 9.00 το πρωί, από το Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα ξεκινά η λιτανεία του Αγίου, που καθιερώθηκε το 1550, όταν η Κέρκυρα σώθηκε από λιμό. Ταυτόχρονα γίνεται και η περιφορά του Επιταφίου, στο πλαίσιο ενός εθίμου που διατηρείται από το 1574, όταν οι Βενετοί, για λόγους ασφαλείας, απαγόρευσαν στους Ορθοδόξους την περιφορά των Επιταφίων τη Μεγάλη Παρασκευή. Την πομπή ακολουθούν οι τρεις μεγάλες Φιλαρμονικές της πόλης της Κέρκυρας.
Στις 11 το πρωί, με το σήμα της πρώτης Ανάστασης και όταν ο Μητροπολίτης ψάλλει το «Ἀνάστα, ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν», οι καμπάνες όλων των εκκλησιών της πόλης χτυπούν χαρμόσυνα και οι κάτοικοι από τα μπαλκόνια τους ή τα παράθυρά τους -που είναι στολισμένα με ένα κόκκινο πανί- ρίχνουν τους γεμάτους με νερό μπότηδες, πήλινα κανάτια με στενό στόμιο και δυο χερούλια, δεμένα με κόκκινες κορδέλες. Πρόκειται για ένα έθιμο που γιορτάζεται μόνο στην Κέρκυρα και έχει, επίσης, τις ρίζες του στα χρόνια της Ενετικής κατοχής του νησιού και συμβολίζει την απομάκρυνση της κακοτυχίας, γι’ αυτό άλλωστε μέχρι και σήμερα τα κομμάτια από τους σπασμένους μπότηδες τα παίρνουν στο σπίτι τους τόσο οι Κερκυραίοι όσο και οι πολυπληθείς επισκέπτες του νησιού. Το έθιμο συνοδεύεται από τις περίφημες Φιλαρμονικές του νησιού.
Πάσχα στη Μήλο
Το Σάββατο, του Λαζάρου, κοριτσάκια που κρατούν καλαθάκια στολισμένα με λουλούδια, τραγουδούν από πόρτα σε πόρτα τα κάλαντα του Λαζάρου. Στα τοπικά εδέσματα των ημερών συμπεριλαμβάνονται οι λαμπροκουλούρες, τα καλισούνια -είδος γλυκού με μηλέικη μυζήθρα- και τα πατσοπόδαρα, ποδαράκια χοιρινά τυλιγμένα με έντερα και μαγειρεμένα σούπα αυγολέμονο, που τρώγονται μετά την Ανάσταση. Επίσης οι καλασούνες, ένα είδος τσουρεκιού που δεν τρώγεται, αλλά προσφέρεται σε συγγενείς και κουμπάρους και φυλάσσεται στο εικονοστάσι του σπιτιού ως την επόμενη Λαμπρή. Στο χωριό Πλάκες, το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής, πραγματοποιείται η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης του Χριστού. Το πιο χαρακτηριστικό όμως πασχαλινό έθιμο της Μήλου είναι το κάψιμο του Ιούδα. Ιδιαίτερα στα χωριά Τριοβάσαλος και Πέρα Τριοβάσαλος, όπου κορυφώνονται οι πασχαλινές εκδηλώσεις του νησιού, αρχίζει από νωρίς το πρωί του Πάσχα η περιφορά των ομοιωμάτων του Ιούδα. Οι άνδρες που τα κατασκεύασαν, τα τοποθετούν πάνω σε ένα γαϊδούρι και με συνοδεία οργάνων, τα περιφέρουν σε όλο το χωριό, λέγοντας σατυρικά τραγούδια. Ο θίασος καταλήγει στην εκκλησία, όπου μετά την λειτουργία της Αγάπης, τα κρεμασμένα ομοιώματα πυρπολούνται, συγχρόνως και στα δυο χωριά, ενώ ταυτόχρονα οι άνδρες πετούν αυτοσχέδια εκρηκτικά, ανεβασμένοι σε ταράτσες σπιτιών.
Πάσχα στην Πάρο
Η αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου στη Μάρπησσα Πάρου
Στο Κυκλαδονήσι αυτό έχουμε ένα μοναδικό έθιμο, που πραγματοποιείται στην Μάρπησσα Πάρου το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής. Κατά την διάρκεια της περιφοράς του Επιταφίου τελούνται θρησκευτικά δρώμενα με αναπαραστάσεις του Θείου δράματος. Κάτοικοι του χωριού ντυμένοι ανάλογα, υποδύονται τους διάφορους ρόλους -Ρωμαίοι στρατιώτες, μαθητές του Χριστού κ.λπ.-, έχοντας στηθεί στο πιο κατάλληλο για το θέμα τους σημείο του χωριού, που λειτουργεί ως σκηνικό. Έτσι, ακολουθώντας κανείς τον Επιτάφιο, μπορεί να παρακολουθήσει σκηνή-σκηνή, όλο το μαρτύριο του Ιησού, από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα, το Μυστικό Δείπνο και την προσευχή στο Όρος των Ελαιών, έως το Μαρτύριο της Σταύρωσης και την Ανάστασή του, σε πραγματικά εκπληκτικά σκηνοθετημένους “ζωντανούς πίνακες” και μάλιστα με την χρονική σειρά που συνέβησαν.
Πάσχα στην Πάτμο
(βλ. κεντρική φωτό)
Η Πάτμος των Δωδεκανήσων και τα πασχαλινά της έθιμα, που παραμένουν αναλλοίωτα στο χρόνο, αποτελούν μια πραγματική πρόκληση για τους χιλιάδες επισκέπτες του νησιού. Τη Μεγάλη Πέμπτη, αυτό που κεντρίζει την προσοχή είναι η ιδιαίτερη τελετή του Νιπτήρος -ένα έθιμο που οι ρίζες του φθάνουν ως τον 4ο αιώνα-, η οποία πραγματοποιείται σύμφωνα με τις βυζαντινές παραδόσεις και μόνο στην Πάτμο και τα Ιεροσόλυμα. Κατά την τελετή αυτή ο Ηγούμενος της Μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, αναλαμβάνοντας το ρόλο του Ιησού, ραντίζει συμβολικά τα πόδια των μοναχών που αναπαριστούν τους μαθητές του και εν συνεχεία αρχίζει την πορεία προς τον τόπο της προσευχής, θυμίζοντας στους πιστούς τη μετάβαση του Ιησού στον κήπο της Γεσθημανής.
Την Κυριακή του Πάσχα, στον Εσπερινό της Αγάπης και στο πλαίσιο της Δεύτερης Ανάστασης, το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο διαβάζεται σε επτά γλώσσες, ενώ ο απόγευμα της ίδιας μέρας όλο το νησί εορτάζει την Ανάσταση μαζί με τους επισκέπτες στην πλατεία της Σκάλας, όπου ο Δήμος και οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι του νησιού προσφέρουν ένα πλούσιο τραπέζι με πασχαλιάτικα εδέσματα, αυγά, πατινιώτικες τυρόπιττες και ένα εντυπωσιακό θέαμα με τοπικούς χορούς, οι οποίοι χορεύονται από νέους και νέες του νησιού ντυμένους με την πατμιακή φορεσιά.
Το τυπικό του Πάσχα κλείνει τη Νέα Τρίτη με την περιφορά των Εικόνων στα σπίτια κάθε ενορίας. Τα Ιερά Εικονίσματα της Μονής μεταφέρονται και περιφέρονται στην πλατεία της Αγίας Λεβιάς στη Χώρα, ο Ηγούμενος τελεί αγιασμό, ενώ οι μοναχοί προσκυνούν τα ιερά λείψανα που έχουν φέρει μαζί τους.
Πάσχα στη Σύρο
Στη Σύρο η περίοδος της Λαμπρής αποπνέει μία μοναδική μεγαλοπρέπεια, που οφείλεται κυρίως στον κοινό εορτασμό του Ορθόδοξου και του Καθολικού Πάσχα, ανεξάρτητα από την κανονική ημερομηνία της Καθολικής γιορτής, γεγονός που αποτελεί μία από τις ελάχιστες παγκοσμίως περιπτώσεις ταυτόχρονου εορτασμού από Ορθοδόξους και Καθολικούς χριστιανούς. Οι Επιτάφιοι των Καθολικών έχουν ως σημεία εκκίνησης τον ναό του Σαν Τζώρτζη (Αγίου Γεωργίου), στην Άνω Σύρο και τον ναό της Ευαγγελίστριας στην Ερμούπολη, την ίδια στιγμή που οι Επιτάφιοι των Ορθοδόξων ξεκινούν από τις ενορίες του Αγίου Νικολάου, της Κοιμήσεως και της Μεταμορφώσεως και αφού ολοκληρώσουν τις περιφορές τους συναντώνται στην Πλατεία Μιαούλη, όπου γίνεται δέηση. Οι ύμνοι της χορωδίας του Αγίου Νικολάου και η μπάντα του Δήμου, σε συνδυασμό με το πλήθος πιστών που συμμετέχουν, δημιουργούν μία ατμόσφαιρα άκρως κατανυκτική. Κατά την περιφορά των ορθόδοξων Επιταφίων ακολουθούν τη λιτανεία πιστοί με κοντάρια, όπου βρίσκονται κρεμασμένα χιτώνας, σφουγγάρι και ζάρια, συμβολίζοντας τα πάθη του Χριστού. Στην ορθόδοξη εκκλησία της Ανάστασης, στο λόφο του Βροντάδου, η Πρώτη Ανάσταση, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, αναγγέλεται με πανδαιμόνιο κρότων από τα χτυπήματα στασιδιών, ενώ το βράδυ της ίδιας ημέρας, την ώρα της Ανάστασης, ολόκληρη η Ερμούπολη, η πρωτεύουσα των Κυκλάδων, φεγγοβολάει κάτω από τα βεγγαλικά, που εκτοξεύονται από τον λόφο της Ανάστασης. Μετά την αναστάσιμη λειτουργία, οι Καθολικοί κάνουν την περιφορά του αγάλματος του Ιησού, τοποθετημένου σε χρυσό ανοικτό κουβούκλιο και καλυμμένου με βιολέτες, λεμονανθούς και πασχαλιές, ενώ ακολουθούν τα πολύχρωμα λάβαρα των διαφόρων Αδελφοτήτων. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, μετά τον Εσπερινό, πραγματοποιείται το κάψιμο του Ιούδα στον Ι.Ν. της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Πάσχα στη Φολέγανδρο
Δευτέρα του Πάσχα στο Μπρόβαρμα Άνω Μεριάς
Στο νησί αυτό των νότιων Κυκλάδων παραμένει αναλλοίωτο το έθιμο της περιφοράς της εικόνας της Παναγίας, το οποίο ξεκινάει το μεσημέρι της Κυριακής με το κατέβασμα της Παναγίας από τον ναό Της, που βρίσκεται στο ύψωμα πάνω από τη Χώρα και ολοκληρώνεται την Τρίτη του Πάσχα το απόγευμα με την επιστροφή Της. Στο διάστημα αυτό έχει διέλθει από όλα τα χωριά του νησιού κι έχει μπει σε όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια, ακόμα και τα καΐκια των Φολεγανδρίων. Όλες οι διαδρομές καλύπτονται με τα πόδια, την Παναγία ακολουθεί πλήθος κόσμου, ενώ οι ομοβροντίες από εκρηκτικά και οι ήχοι από τα καμπανάκια, που κρατούν τα παιδιά, δεν σιγούν καθόλου. Σε διάφορα σημεία της διαδρομής πραγματοποιούνται δεήσεις, κυρίως έξω από ξωκλήσια, ενώ τα βράδια εσπερινοί και ολονυχτίες τελούνται στις εκκλησίες, όπου διανυκτερεύει η Παναγία. Σε όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια της Φολεγάνδρου -πλην όσων πενθούν-, αυτές τις τρεις ημέρες υπάρχει στρωμένο τραπέζι με κάθε είδους μεζέδες, ποτά και γλυκίσματα. Τα γλέντια δίνουν και παίρνουν κάθε βράδυ, όχι όμως στο χωριό όπου βρίσκεται η Εικόνα. Το γευστικό στίγμα των ημερών δίνουν οι μελόπιτες από μυζήθρα και ντόπιο μέλι, καθώς και οι πίτες, πρωτότυπες ατομικές τυρόπιτες σε σχήμα και μέγεθος ατομικής πίτσας.
Κυριακή του Πάσχα στη Χώρα
