Η πρώτη ημέρα της Σαρακοστής, το τέλος του Καρναβαλιού, η αρχή της Άνοιξης, κάποτε ήταν το σημείο αναφοράς για τον χρόνο, καθώς κάποτε, ήταν η πρωτοχρονιά των Ελλήνων αλλά και άλλων λαών της αρχαιότητας. Για τον λόγο αυτό, μεγάλος αριθμός εθίμων και θρύλων έχουν ντύσει αυτή την ημέρα, που σήμερα την γιορτάζουμε σαν την έναρξη μιας θρησκευτικής νηστείας που θα οδηγήσει στην εβδομάδα των Παθών και στην Ανάσταση του Ιησού.
Η Καθαρά Δευτέρα λέγεται και κούλουμα, λέξη που πιθανότατα προέρχεται από το ρωμαϊκό κούμουλους (αφθονία, ή τέλος), αναφερόμενο στο τέλος ενός χειμώνα, ή μιας εποχή Απόκρεω. Η γιορτή αφορά το ξύπνημα της άνοιξης, και γι’ αυτό είναι μια γιορτή που λαμβάνει χώρα στις εξοχές, και την τιμητική τους έχουν εδέσματα της εποχής: λαγάνα, που είναι ο άζυμος άρτος, θαλασσινά, οι ελιές, λαχανικά της εποχής, χαλβάς και όλα αυτά που ο λαός ονομάζει “σαρακοστιανά”, βαφτίζοντας έτσι την πρώτη ημέρα της μεγάλης νηστείας.
Οι κάτοικοι της Αθήνας ανέκαθεν γιόρταζαν αυτή την γιορτή στις παρυφές του Φιλοπάππου, ή γύρω από τον ναό του Ολυμπιείου Διός. Η γιορτή ξεκινούσε με φαγητό και κατέληγε με μουσική και χορό. Οι κάτοικοι της Ηπείρου καθαρίζουν τα σκεύη τους (εξ ού και η ονομασία Καθαρά Δευτέρα) από τα λίπη και τα υπολείμματα των ημερών των Απόκρεω, με στάχτη και νερό, για να τα καθαρίσουν, ξεκινώντας έτσι μια πορεία “καθαρής” διατροφής νηστείας.
Συγκεκριμένα για την λαγάνα, ως άζυμο άρτο της ημέρας, θεωρείται ότι προέρχεται από το εβραϊκό προχριστιανικό έθιμο της αναπαράστασης της Εξόδου των Εβραίων από την Αίγυπτο, καθώς οι πιστοί καθ’ όλη την πορεία προς το Πάσχα έτρωγαν αυτό το ψωμί όπως οι πρόγονοί τους. Παρ’ όλα αυτά, για “λαγάνα” κάνει λόγο και ο Αριστοφάνης στις Εκκλησιάζουσες, αλλά και ο Οράτιος, ονομάζοντάς το “γλύκισμα των φτωχών”.
Έθιμο της ημέρας, και ο χαρταετός που συμβολίζει την ανάταση της άνοιξης και το τέλος του χειμώνα.
Μέσα από την διάσωση της παραδοσιακής μουσικής και των εθίμων, από την μεγάλη Δόμνα Σαμίου, μας έγινε οικεία η παράδοση της αθυροστομίας, των Απόκρεω, που τελειώνουν μία ημέρα πριν την Καθαρά Δευτέρα. Η αθυροστομία ήταν σήμα κατατεθέν για αυτή την γιορτή. Από το έθιμο αυτό είναι γνωστή η φράση “τα εξ αμάξης”, αφού στο ελληνικό καρναβάλι που έληγε μέσα στην Καθαρά Δευτέρα, οι μασκαρεμένοι ή εορτάζοντες, επέβαιναν σε άμαξες και έλεγαν πολλά… σχολιανά ο ένας στον άλλο, ξεδίνοντας την ένταση, χωρίς παρεξηγήσεις.
Σήμερα, αυτό έχει εκλεπτυνθεί μέσα στα αστικά έθιμα, π.χ. του αλευροπόλεμου στο Γαλαξείδι, ή στον πόλεμο με πλαστικά ρόπαλα στην Πλάκα της Αθήνας.
Έθιμα της αρχαίας Ελλάδας που έλιωσαν μέσα στον Χριστιανισμό και ενώθηκαν εξ ανάγκης με την νέα κατάσταση, ή λόγω και ιστορικών συνθηκών, είναι οι Γενίτσαροι και Μπούλες της Νάουσας. Οι μασκαράδες γυρνούν από πόρτα σε πόρτα, παίρνοντας τα αγόρια από κάθε σπίτι, ώστε να ζητήσουν λεφτά. Αυτό είναι μια αναπαράσταση της προσπάθειας των κατοίκων να ξεγελάσουν τους Τούρκους, αφού πίσω από αυτή την καλυμμένη κίνηση οι Έλληνες μάζευαν χρήματα για όπλα.
Ένα έθιμο που αναβιώνεται κάθε χρόνο στην Θήβα, είναι ο βλάχικος γάμος. Το έθιμο ήταν γνωστό από το 1830 που έφτασαν στην περιοχή τσοπάνηδες από την βόρεια Ελλάδα, αλλά ο γάμος είναι μια αναπαράσταση αρχαίου ελληνικού θέματος. Παρόμοια, στην Μεσσηνία πραγματοποιείται ο γάμος του Κουτρούλη, που είναι μια παρωδία γάμου μεταξύ ανδρών. Η πομπή και στις δύο περιπτώσεις γίνεται με μουσική και χορό, και καταλήγουν φυσικά σε φαγοπότι. Παρόμοια και στα Μεγάλα Καλύβια Τρικάλων, ο γάμος καταλήγει σε μουσική και χορό, αλλά και στην Νέα Μαγνησία της Λαμίας.
Κουδουνοφόροι στο Σοχό. Έθιμο της τελευταίας ημέρας της Αποκριάς, πριν την Καθαρά Δευτέρα.
Φυσικά, δεν μπορεί κανείς να μην αναφέρει τα μεγαλύτερα καρναβάλια και τις παρελάσεις τους, που λαμβάνουν χώρα μια μέρα πριν από την Καθαρά Δευτέρα, στην Πάτρα, την Δράμα, την Ξάνθη, το καρναβάλι της Κέρκυρας που θυμίζει Βενετία, το καρναβάλι της Λευκάδας, αλλά και το παραδοσιακό “μοντέρνο” καρναβάλι του Μοσχάτου…
Στην Μεσσηνία υπάρχει και το έθιμο της εκτέλεσης της γριας Συκούς, για την οποία στήνεται κρεμάλα με οδηγία του πασά. Το έθιμο διηγείται ότι η γριά εξήγησε ένα όνειρο στον πασά, τέτοιο που εκείνος θύμωσε (γιατί του προανήγγειλε την ήττα των Τούρκων). Ο πασάς θύμωσε και την σκότωσε.
Στον Τύρναβο γίνεται το Μπουρανί, όπου ο κόσμος μεν μαγειρεύει χορτόσουπα, αλλά το ενδιαφέρον εδώ είναι η ύπαρξη συμβόλων φαλλικών παντού, ακόμη και σε τεράστια μεγέθη, που τα κουβαλούν οι άντρες που πραγματοποιούν πειράγματα. Οι ανήθικες πράξεις δικάζονται στην Κάρπαθο, και εδώ στήνεται ανοιχτό δικαστήριο για άσεμνες πράξεις και χειρονομίες. Είναι κι αυτός ένας τρόπος να ξεδώσει την διάθεση για αστεϊσμούς αλλά και τα “ξυπνήματα” που φέρνει η άνοιξη, με έναν τρόπο κοινωνικά αποδεκτό, μέσα στο πλαίσιο ενός εθίμου. Παρόμοιοι πειρακτικοί στίχοι και στην Σκύρο, με το δρώμενο της Τράτας, το οποίο καταλήγει σε χορό με τοπικές φορεσιές. Σάτιρα, πειράγματα και στην Ρόδο, στον Αρχάγγελο, που περιλαμβάνει και αλευροπόλεμο.
Στην Νάξο το δρώμενο είναι οι Κορδελάτοι, που φορούν φουστανέλα, και οι Λεβέντες που φορούν ρούχα πειρατών. Ο άλλος ρόλος του δρώμενου είναι οι ληστές, που προσπαθούν να αρπάξουν τις γυναίκες. Το έθιμο καταλήγει σε χορό και τραγούδι με πολύ φαγητό κι αυτό.Στο Ρέθυμνο επίσης παρόμοιο δρώμενο του κλεψίματος της νύφης, που καταλήγει κι αυτό σε γλέντι.
Όμορφο θέαμα παρουσιάζει η Κοζάνη την Καθαρά Δευτέρα, αφού αντί για χαρταετούς, οι κάτοικοι πετούν αυτοσχέδια αερόστατα, που γεμίζουν τον ουρανό με χρώματα.
Τα παιδιά σε όλη την Ελλάδα διασκεδάζουν με την κυρα-Σαρακοστή, ένα ζυμωτό που θυμίζει κυρά με επτά πόδια (οι επτά εβδομάδες της Σαρακοστής). Κάθε εβδομάδα που τελειώνει, κόβεται και ένα από τα πόδια της.
πηγή https://neoskosmos.com / photo https://trigiro.com/ / https://inthess.gr/ https://www.lagadas.net/
https://ecozen.gr/ https://www.paidorama.com/
