Το άρθρο μου αυτό αποτελεί μέρος των πρακτικών του Συνεδρίου με το θέμα: ‘’Ελληνική Λαϊκή Τέχνη. Παλαιότερες θεματικές με σύγχρονες προσεγγίσεις’’. Βόλος 2021, εκδ. Ιδιόμελον.
Η Λαογραφία ερευνά και μελετά τον λαό μιας χώρας, όπως αυτός εκφράζεται μέσω του πολιτισμού του, του πνευματικού και του υλικού, προσφέροντας γνώση της πολιτισμικής ιστορίας του, τροφοδοτώντας ακόμη με υλικό και άλλες επιστήμες. Η εργασία μου με θέμα ‘’Η τσαμούντα στην παραδοσιακή κοινωνία των Αρβανιτών της Άνδρου. Τραγούδια και μουσικές’’, εξετάζει την τεχνική της κατασκευής του οργάνου άσκαυλος, καθώς παρουσιάζονται σκοποί και τραγούδια, πλαισιωμένη με ιστορικά στοιχεία του οργάνου.
Η τσαμπούνα είναι ένα από τα αρχαιότερα μουσικά όργανα της Ελλάδος, ωστόσο συναντάται με ποικίλα ονόματα ανάλογα με την περιοχή. Πρόκειται για ένα είδος άσκαυλου στο οποίο ο μουσικός δεν φυσάει απευθείας στον αυλό αλλά σε ένα θύλακα. Η ετοιμολογία προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ‘’συμφωνία’’, δηλ αρμονία του ήχου. Η παλαιότερη αναφορά που έχουμε σε τέτοιου είδους μουσικά όργανα χρονολογείται το 1000 π.Χ. στους Χετταίους της Μικράς Ασίας.
Ο νησιωτικός άσκαυλος, αποκαλείται από τους Αρβανίτες της Άνδρου με το όνομα, Τσαμούντα ή Σαμπούνα. Αποτελείται από τον ασκό, το επιστόμιο και την κατασκευή παραγωγής του μουσικού ήχου.
Α) Ο ασκός ή το τουλούμι ή το φυλάκι κατασκευάζεται από δέρμα κατσίκας, το οποίο επεξεργάζεται ειδικά για αυτόν τον σκοπό. Συνήθως το σφάζουν φθινόπωρο με χειμώνα, ώστε να μην έχουν τα ζώα ‘’γιόθια’’ (σκουλήκια).
Β) Το επιστόμιο ή το μασούρι είναι ένα σωλήνας από καλάμι και από κόκκαλο κατσίκας. Από αυτό φυσάει ο οργανοπαίχτης τον αέρα για να γεμίσει πλήρως το φυλάκι.
Γ) Η συσκευή παραγωγής των μουσικών ήχων, η οποία αποτελείται από τρία μέρη: α. αγαθός, β. μπιρμπικομάνες και γ. κέρατο ή γαρύφαλλο.
Οι Αρβανίτες έποικοι που εγκαταστάθηκαν στις περιοχές της Νοτίου και νησιωτικής Ελλάδος, έφεραν μαζί τους τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους. Το μουσικό ύφος των αρβανίτικων τραγουδιών είναι λιτό, δωρικό, χωρίς μοιρολατρεία, ακόμη και στις περιπτώσεις που η διάθεσή τους είναι λυπητερή. Αποδίδονται χωρίς τσαλκάντζες (συνεχή μελίσματα) και χωρίς έρπουσα διάθεση, έστω και αν ο ρυθμός τους είναι ανατολίτικος. Τα αρβανίτικα τραγούδια εντάσσονται στην κατηγορία των παραδοσιακών δημοτικών τραγουδιών, ωστόσο παρουσιάζουν ορισμένες ιδιαιτερότητες, οι οποίες έχουν να κάνουν: α. με την δωρική γλώσσα και β. με το μουσικό μέτρο.
Οι αρβανίτες κάτοικοι της Άνδρου με απόλυτη αγάπη για την καταγωγή τους μας προσέφεραν απλόχερα, ως κατάθεση ψυχής, τα τραγούδια τους. Στους Αρβανίτες συναντάμε δύο κινητικά μοτίβα τους αργούς συρτούς 4/4 (καβοντορίτικοι) και τις χασαπιές 2/4, που θεωρούνται γρήγοροι χοροί. Οι Αρβανίτικοι χοροί της Άνδρου είναι οι εξής:
Α) Συρτός Υδρούσας. Αναφέρεται και ως Καλλιανιώτικος ή Καβοντορίτικος ή Θυμαριώτικος και αποδίδεται με δώδεκα βήματα.
Β) Συρτός κεντρικής Άνδρου και χορεύεται με έξι βήματα.
Γ) Αγιοπετρίτικος. Αφετερία έχει το σύμπλεγμα των τεσσάρων χωριών του Αγίου Πέτρου (Γίδες, Βιτάλι, Ατένι και Άγ. Πέτρος). Ονομάζεται εκ των παλαιοτέρων και καμπαδίπλιζα (Καμπα + διπλ + ίζα). Ο σκοπός είναι χασαπιά σε ρυθμό 2/4.
Δ) Χασαπιά με γυρίσματα Βουρκωτής. Ο χορός αποτελείται από δύο τμήματα, τον αργό και τον γρήγορο, όπου καταλήγει σε μια ιδιότυπη χασαπιά που την συναντάμε μόνο στην περιοχή της κεντρικής Άνδρου (Βουρκωτή). Φέρει επίσης ονόματα όπως Βουρκωτιανός ή Κατσιστό ή Τσαμπουνιέρικο.
Η τσαμούντα, αφού αυτό είναι το θέμα της εργασίας και του άρθρου μας, χρησιμοποιείται στην περίοδο της απόκριας και των διαβατηρίων δρομένων της Πρωτοχρονιάς.
Τραγούδι αποκριάτικο
Mor jitone mar gadajse
Tehra kovajnou mathajse
………
Eou, moi plismoni
Putsu jiouri dalifi
………
Το Δωδεκαήμερο πλαισιώνεται με πλουσιοτάτη εθιμολογία. Το αποκλειστικό παραδοσιακό όργανο και για την ημέρα αυτή είναι η σαμπούνα. Τα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα στους Αρβανίτες της Άνδρου δεν διασώθηκαν στην αρβανίτικη, αν και υπάρχουν πολλές αναφορές περί αυτών. Οι ευχές που δίναν ήταν στην αρβανίτικη:
Mote sumou
Ede mot
Sumou sqera
Sumou katsi
Χρόνια πολλά
Και του χρόνου
Πολλά αρνιά
Πολλά κατσίκια
Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης / Λαογράφος – ερευνητής
photo https://panathinaeos.com/
