Οι μετοικεσίες των Ελλήνων προς τις ρωσικές ηγεμονίες που είχαν αναδυθεί από τη σταδιακή υποχώρηση της μογγολικής κατάκτησης ξεκίνησαν μετά την Άλωση προς το τέλος του 15ου αιώνα, αρχικά σε περιορισμένη έκταση, και συνεχίστηκαν, σε διαφορετικούς ρυθμούς και ένταση, το επόμενο διάστημα, μέχρι και το 1922, όταν οι Έλληνες κατέφευγαν πλέον είτε ως μέτοικοι είτε ως πρόσφυγες στα ρωσικά εδάφη.
Οι μετοικεσίες είχαν τόσο πολεμικά και πολιτικά αίτια, όσο και οικονομικά και κοινωνικά. Οι Έλληνες περιοχών της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και άλλων περιοχών, όπως των Ιονίων νησιών, άλλοτε ως μέτοικοι, άλλοτε ως πρόσφυγες, κατέφευγαν στην ομόδοξη Ρωσία, επειδή οι συνθήκες ζωής τους ήταν εξαιρετικά δύσκολες στους γενέθλιους τόπους, αλλά και αναζητώντας καλύτερες συνθήκες ζωής, συμμετέχοντας στα εποικιστικά προγράμματα της ρωσικής αυτοκρατορίας.
Ήδη οι σχέσεις Ρώσων (Ρως) και Ελλήνων είχαν διαμορφωθεί και εδραιωθεί τον 9ο-11ο αιώνα. Οι Ρώσοι πραγματοποίησαν το διάστημα αυτό επιδρομές κατά του Βυζαντίου, αρχίζοντας από το 860, αλλά ταυτοχρόνως συνήψαν πολλές εμπορικές συμφωνίες. Μεταξύ 863-874, έλαβε χώρα ο πρώτος μερικός εκχριστιανισμός των Ρώσων από τους Βυζαντινούς. Το 879-882 συγκροτήθηκε το κράτος της Κιεβικής Ρωσίας (Κιέβσκαγια Ρους) από τον Ολέγκ. Σημαντική είναι η επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη το 957 της Όλγας, Αντιβασιλέως τότε της Κιεβικής Ρωσίας και η βάφτισή της ως χριστιανής με ανάδοχο τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Γ΄ Πορφυρογέννητο. Το 988, μετά την πρόσκαιρη κατάληψη της Χερσονήσου, βυζαντινής κτήσης στην Κριμαία, ο Βλαδίμηρος, που είχε βοηθήσει τον Βασίλειο Β΄Βουλγαροκτόνο κατά ανταρσίας στρατηγών του, παντρεύτηκε την αδελφή του, Άννα Πορφυρογέννητη και δέχθηκε ως επίσημη θρησκεία του κράτους του την ορθόδοξη χριστιανική πίστη. Βυζαντινοί ιερείς μετέβησαν στη Ρωσία και βάπτισαν κατά χιλιάδες τους κατοίκους του Κιέβου στο Δνείπερο. Η απόφαση είχε πολιτικές και εμπορικές στοχεύσεις και αποτελέσματα. Ενδεχομένως έπαιξε ρόλο και το έργο των Κυρίλλου και Μεθόδιου, που μετά τον εκχριστιανισμό των Σλάβων της Μοραβίας και των Βουλγάρων το 863-864 είχαν προβεί στη δημιουργία του ‘’κυριλικού’’ αλφαβήτου και σε μεταφράσεις χριστιανικών και ελληνικών κειμένων στα σλαβονικά. Τα κείμενα αυτά έφεραν σε επαφή τους Ρώσους με την ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη και δημιούργησαν τη βάση της δικής τους πολιτιστικής ανάπτυξης. H ναυτική επίθεση των Ρώσων το 1043 ήταν η τελευταία ρωσο-βυζαντινή σύγκρουση και καταγράφεται από τον Μιχαήλ Ψελλό. Στοιχείο της συνθήκης ειρήνης είναι η γάμος του Βσεβολόντ, γιου του ηγεμόνα του Κιέβου Γιαροσλάβ Α΄, με την Αναστασία, κόρη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου. Έκτοτε, οι Ρώσοι παρέμειναν για αιώνες υπό την πνευματική καθοδήγηση του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης, αλλά και υπό την πολιτιστική επιρροή του Βυζαντίου και μετά την παρακμή και διάλυση της Κιεβικής Ρωσίας το 12ο-13ο αιώνα και την ανάδειξη της Μόσχας ως του νέου ρωσικού κέντρου ισχύος. Ο γάμος της Ελληνίδας πριγκίπισσας Ζωής-Σοφίας Παλαιολόγου και του τσάρου Ιβάν Γ’ της Ρωσίας, ενίσχυσε τις σχέσεις Ρωσίας και Ελλήνων και δημιούργησε και τη πολιτική θεωρία της Τρίτης Ρώμης.
Μετά την Άλωση έως τα μέσα του 18ου αιώνα, η παρουσία των Ελλήνων ήταν σχετικά εμφανής στον εκκλησιαστικό και πολιτιστικό τομέα, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τον Θεοφάνη τον Έλληνα και τον Μάξιμο τον Γραικό, που συνέβαλαν στη θεμελίωση του ρωσικού πολιτισμού και γραμμάτων, αλλά ποσοτικά, με την εξαίρεση των γηγενών Ελλήνων της Κριμαίας, οι αριθμοί τους ήταν περιορισμένοι. Επίσης σημειώθηκαν επιτυχείς μετοικεσίες εμπόρων από τα μέσα του 17ου αιώνα σε περιοχές της σημερινής κεντρικής και δυτικής Ουκρανίας που είχαν αποχωρήσει από το κοινό Πολωνολιθουανικό κράτος και είχαν ενωθεί με τη Ρωσία το 1654.
Μετοικεσίες μεγαλύτερης έκτασης πραγματοποιήθηκαν μετά από ρωσοτουρκικούς πολέμους, κυρίως του 18ου και 19ου αιώνα. Οι αρχικοί μέτοικοι προέρχονταν από όλα τα μέρη της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας και τα Ιόνια νησιά και κατευθύνονταν κυρίως σε νεοπακτηθέντα εδάφη της ευρωπαϊκής Ρωσίας, Ουκρανίας και Βεσσαραβίας, μετά τις νίκες των Ρώσων κατά των Οθωμανών και τις συνθήκες του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή το 1774, του Ιασίου το 1792 κλπ.. Περαιτέρω ώθηση στις μετοικεσίες έδωσε η κατάκτηση της Κριμαίας το 1783 από την Αικατερίνη την Μεγάλη, η ίδρυση της Οδησού το 1794 κλπ. Κατά την περίοδο αυτή ο ελληνικός πληθυσμός αυξήθηκε σημαντικά, ενώ απέκτησε αξιόλογη κοινωνική και οικονομική ισχύ, τόσο σε παλαιότερα, όσο και σε νέα κέντρα, κυρίως της νότιας Ουκρανίας, της Κριμαίας και της νότιας Ρωσίας.
Μαζικό χαρακτήρα απέκτησαν οι μετοικεσίες μετά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα έως την Οκτωβριανή Επανάσταση. Η περίοδος χαρακτηρίστηκε από τη μερική υποχώρηση και εκρωσισμό των Ελλήνων των αστικών κέντρων της ευρωπαϊκής Ρωσίας και τη μεγάλη αύξηση της ελληνικής παρουσίας, κυρίως ομογενών από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, είτε μετοίκων είτε προσφύγων της περιόδου 1915-1922, ιδίως σε αγροτικές εγκαταστάσεις, στην Υπερκαυκασία και γειτονικές περιοχές της νότιας Ρωσίας, όπως το Κουμπάν και η Σταυρούπολη.
Έτσι, οι Έλληνες της Ρωσίας, με κριτήρια τον τόπο προέλευσης, τον χρόνο και τον λόγο μετοίκησης, το γλωσσικό ιδίωμα και τη μερική ή όχι αφομοίωση στο κυρίαρχο πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον, αποτελούσαν σχετικά ανομοιογενή πληθυσμό.
Η σταδιακή δημογραφική και πολιτιστική επικράτηση των Ελλήνων που προέρχονταν από τον Πόντο, εφόσον πολλοί αρχικοί μέτοικοι από άλλες περιοχές είχαν, κατά τη διάρκεια των αιώνων, είτε πλήρως εκρωσιστεί είτε αφομοιωθεί στο ρωσικό περιβάλλον, συνέβαλε αφενός στη σχετική ομογενοποίησή τους, αφετέρου στο να αποκαλούνται όλοι οι Έλληνες της Ρωσίας /ΕΣΣΔ, τόσο από μέρος της ιστοριογραφίας, όσο και από την ελληνική κοινή γνώμη, ‘’Πόντιοι’’, πράγμα που δεν είναι ακριβές.
Οι Έλληνες είχαν θετική έως λαμπρή πορεία στη Ρωσία μέχρι το 1917 σε όλους τους τομείς, αποκτώντας μεγάλη πολιτική, οικονομική και κοινωνική ισχύ. Ο Καποδίστριας, οι Υψηλάντηδες, ο Λάμπρος Κατσώνης, οι αδελφοί Λειχούδη, ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, οι Ζωσιμάδες, ο Δόμπολης, ο Καπλάνης, ο Μαρασλής, ο Βαρβάκης κ.ά., είναι μόνο μικρός αριθμός Ελλήνων που έζησαν, συνδέθηκαν ή πραγματοποίησαν το μεγαλύτερο μέρος του έργου τους στη Ρωσία. Οι Έλληνες λόγω της οικονομικής και κοινωνικής ισχύος τους ανέπτυξαν σημαντική κοινωνική, φιλανθρωπική, εκπαιδευτική, και πολιτιστική δράση, η οποία δεν περιορίστηκε μόνο στην επικράτεια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας αλλά επεκτάθηκε και στον ελληνικό χώρο, αργότερα δε στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος.
Η πρώτη περίοδος μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν σχετικά ευνοϊκή όσον αφορά στις διάφορες ελευθερίες που απολάμβαναν οι εθνότητες που ζούσαν στην πολυεθνική χώρα, μεταξύ των οποίων και των Ελλήνων. Στη συνέχεια, μετά την κολλεκτιβοποίηση (μετά το 1929) και ιδίως κατά τις περιόδους των διώξεων και αναγκαστικών μετακινήσεων (1937- 38, 1942- 44, 1949) οι εξελίξεις ήταν ιδιαίτερα αρνητικές για τους Έλληνες της Ρωσίας/ΕΣΣΔ. Οι Έλληνες εντάχθηκαν από το τότε σοβιετικό σύστημα για διάφορους λόγους στους ενδεχόμενους εχθρούς του και υπέστησαν διώξεις, εξορίες και αναγκαστικές μετακινήσεις από τους τόπους διαμονής τους προς τη Σιβηρία, την Κεντρική Ασία και αλλού. Σημειώθηκε μεγάλη οπισθοχώρηση της οικονομικής και κοινωνικής θέσης τους, ενώ τους δημιουργήθηκε ισχυρή αίσθηση αδικίας και ανασφάλειας.
Μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953 και κατά την περίοδο Χρουστσόβ (1955-64), αρκετοί εξαναγκαστικά μετακινηθέντες ομογενείς μπόρεσαν να επιτρέψουν στις αρχικές εστίες τους. Επίσης, χάρις στη ζωτικότητα, την αντοχή, την εποικοδομητική και παραγωγική παρουσία, τις καλές σχέσεις με όλες τις εθνικές ομάδες της ΕΣΣΔ, κατόρθωσαν να βελτιώσουν σχετικά τη θέση τους, χωρίς όμως να αποκατασταθούν πλήρως ως ισότιμοι πολίτες.
Κατά την περίοδο Μπρέζνιεβ (1964-1982), σημειώθηκαν εκ νέου διακρίσεις κατά των μικρών εθνοτήτων και εκρωσιστικές τάσεις, και αυτό δεν ευνόησε τη σημαντική περαιτέρω βελτίωση της θέσης των ομογενών.
Η σοβιετική περίοδος, με όλες τις ταλαιπωρίες και αντιξοότητές της, συνέβαλε περαιτέρω στην υποχώρηση της διάκρισης σε παλαιότερα εγκατασταθέντες στη Ρωσία ‘’Ελλαδίτες’’ Έλληνες και σε μεταγενέστερα εγκατασταθέντες, ‘’Ανατολίτες’’ Έλληνες και στην επικράτηση του νέου τύπου των ‘’Σοβιετικών’’ Ελλήνων. Στον νέο τύπο, στον οποίο επικρατούσε πολιτιστικά και δημογραφικά το ποντιακό στοιχείο, οι διώξεις, εξορίες και αναγκαστικές μετακινήσεις είχαν συμβάλει στην εξασθένηση της ιστορικής μνήμης και, για πολλούς, στην απώλεια της γλώσσας. Αλλά τα βασικά στοιχεία της κοινής καταγωγής και προσήλωσης προς το ελληνικό κράτος, ως σύγχρονου εκφραστή της ελληνικότητας, συνέβαλαν στη διατήρηση της ισχυρής συλλογικής τους ταυτότητας.
Το ζήτημα των ομογενών της ΕΣΣΔ, συμπεριλαμβανομένων των προσφύγων της Μικράς Ασίας και του Πόντου των ετών 1915-1922 που επιθυμούσαν να μεταβούν στην Ελλάδα και εγκλωβίστηκαν στη Ρωσία/ΕΣΣΔ, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’20, ιδιαιτέρως δε κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, είχε τεθεί, σχετικά, στο περιθώριο από πλευράς ελληνικών κυβερνήσεων για πολλούς πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους. Δυο αποστολές στη νότια Ρωσία και τον Καύκασο το 1919 υπό τον Καζαντζάκη και τον Σταυριδάκη συνέβαλαν τη διαμόρφωση και υλοποίηση ορισμένων πολιτικών και τη μεταφορά στην Ελλάδα μικρού σχετικά αριθμού προσφύγων.
Aπό την ανάληψη της εξουσίας της ΕΣΣΔ από τον Μ.Γκορμπατσόβ (1985) και την εγκαθίδρυση της Γκλάσνοστ (διαφάνεια) και της Περεστρόϊκα (επανίδρυση), δημιουργήθηκαν νέες προοπτικές που επέτρεψαν στους Έλληνες την ανάληψη και ενίσχυση ομογενειακών πρωτοβουλιών για την προώθηση των δικαιωμάτων και των επιδιώξεών τους. Αρχικά, εκείνη την περίοδο πλειοψηφικό ήταν το ρεύμα υπέρ δημιουργίας ελληνικής αυτόνομης περιοχής στη νότια Ρωσία, το οποίο όμως στερήθηκε νοήματος μετά τις μαζικές παλιννοστήσεις προς την Ελλάδα και τη διάλυση της ΕΣΣΔ.
Κατά την ύστερη Περεστρόϊκα (1988-1991) και μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991 εξερράγησαν μείζονες ένοπλες συγκρούσεις, κυρίως εμφύλιοι πόλεμοι, αποσχιστικά κινήματα, εθνικιστικές και άλλες κρίσεις κατά την προσπάθεια των νέων κρατών να εμπεδώσουν την ανεξαρτησία τους, να διαμορφώσουν και να προβάλουν τη νέα εθνική-κρατική ταυτότητά τους, αλλά και κατά τον αγώνα των διαφόρων ελίτ και ομάδων για τη νομή της εξουσίας.
Μεγαλύτερες κρίσεις υπήρξαν οι κρίσεις και ο πόλεμος του Ναγκόρνο- Καραμπάχ (1988-1994), οι κρίσεις στη Γεωργία, συμπεριλαμβανομένων των πολέμων της Νότιας Οσετίας (1991-2, 2008), της Αμπχαζίας (1992-3) και της εμφύλιας σύγκρουσης (1993-4), οι κρίσεις στη Μολδαβία (1992), κυρίως στην Υπερδνειστερία, οι διάφορες κρίσεις στη Ρωσία, κυρίως οι τσετσενικοί πόλεμοι (1994-6, 1999-2000) αλλά και άλλες κρίσεις στο Βόρειο Καύκασο, καθώς και οι κρίσεις στην Κεντρική Ασία, συμπεριλαμβανομένου του πολέμου στο Τατζικιστάν (1992-4).
Επίσης, ακολούθησαν μεγάλα προβλήματα οικονομικής και κοινωνικής φύσης, όπως η κατάρρευση των οικονομιών, η γενικευμένη ανασφάλεια και αβεβαιότητα, η αύξηση της φτώχειας, η προβληματική λειτουργία των κρατικών θεσμών, η υποχώρηση των συστημάτων υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, η χειροτέρευση των εκπαιδευτικών συστημάτων κλπ.
Οι ομογενείς δεν ενεπλάκησαν, ως μέρος, σε καμιά κρίση, υπέστησαν όμως τις επιπτώσεις των κρίσεων, όπως και οι άλλοι τ. Σοβιετικοί πολίτες, σε διάφορους βαθμούς, αναλόγως με τη χώρα/ περιοχή που διέμεναν. Έτσι, πολλοί, ιδίως από χώρες της Υπερκαυκασίας, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους ως πρόσφυγες ή εσωτερικά εκτοπισμένοι ή σε αντίστοιχη κατάσταση.
Η διάλυση, πάντως, της ΕΣΣΔ απελευθέρωσε τους ομογενείς από την ιδιότητα του πολίτη με το μειωμένο καθεστώς και τις λιγότερες σχετικά δυνατότητες. Η ελεύθερη επικοινωνία και η δυνατότητα μετάβασης στην Ελλάδα και οι διάφορες δράσεις της Ελλάδας υπέρ τους, έδωσαν στους ομογενείς μεγαλύτερες προοπτικές οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, σε σύγκριση με άλλα τμήματα του πληθυσμού των νέων κρατών, ενώ τους τόνωσαν το φρόνημα και την αυτοπεποίθηση. Επιπλέον οι καλές σχέσεις της Ελλάδας με τα κράτη που προήλθαν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ και η πλεονεκτική θέση της Ελλάδας στο διεθνές πεδίο, ιδίως δε η ιδιότητά της ως μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, συνετέλεσαν στο να φέρουν τους ομογενείς σε ευνοϊκή θέση στις χώρες διαμονής τους.
Η Ελλάδα, για πολλούς λόγους, ήταν ανέτοιμη πριν και αμέσως μετά το 1991, να διαμορφώσει και να εφαρμόσει με αποτελεσματικότητα μια συνεκτική πολιτική και στρατηγική για τους ομογενείς της τ. ΕΣΣΔ, είτε όσους αποφάσισαν να παλιννοστήσουν στην Ελλάδα είτε όσους παρέμεναν στις εστίες τους.
(Συνεχίζεται)
photo https://ardin-rixi.gr/archives/249245 (Άρδην-Ρήξη)
