Η συνέχεια του άρθρου
Πάντως, σχετική προετοιμασία και απόκτηση εμπειρίας της Ελλάδας, σε πολιτικό, διοικητικό, γραφειοκρατικό, αλλά και κοινωνικό επίπεδο, κυρίως, όσον αφορά στις μετοικεσίες/παλιννοστήσεις, αποτελούσαν τα εξής: 1) η εκπόνηση του Προγράμματος Παλιννόστησης της ΑΤΕ, το 1978, με στόχο την παλιννόστηση 10.000 ομογενών από την ΕΣΣΔ στην Ελλάδα, σε περίοδο 8 ετών, 2) η υιοθέτηση της ΚΥΑ των Υπουργών Εσωτερικών και Δημόσιας Τάξης 106841/29.12.1982 περί του ελεύθερου επαναπατρισμού των πολιτικών προσφύγων του εμφυλίου, 3) οι σταδιακές μετοικεσίες στην Ελλάδα ομογενών από τη Ρωσία/ ΕΣΣΔ, ήδη από τη δεκαετία του ’20.
Την κρίσιμη περίοδο πριν και μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ επικράτησε συναίνεση στην Ελλάδα ως προς τους βασικούς στόχους μιας πολιτικής έναντι των ομογενών της τ.ΕΣΣΔ, ήτοι:
α) Την προώθηση, για διάφορους λόγους (αναπτυξιακούς, δημογραφικούς κλπ.), της παλιννόστησης στην Ελλάδα, όσων επιθυμούσαν.
β) Την ενίσχυση του ελληνισμού της ΕΣΣΔ και αργότερα των χωρών της τ. ΕΣΣΔ για να παραμείνει στις εστίες του, με ενίσχυση από την Ελλάδα των δικαιωμάτων και των προοπτικών του,
εφόσον θα μπορούσε να παίξει ένα σημαντικό ρόλο ως γέφυρα της Ελλάδας και των νέων χωρών, με προώθηση, τόσο των δικών του συμφερόντων, όσο και των ευρύτερων ελληνικών συμφερόντων ως ομάδα πίεσης/επιρροής.
Σταδιακά, ως συνεκτικότερη στόχευση της ομογενειακής πολιτικής έγινε δεκτή η απόδοση της ελληνικής ιθαγένειας ή άδειας παραμονής και εργασίας στην Ελλάδα στους ομογενείς, που θα συνέχιζαν να παραμένουν μόνιμοι κάτοικοι στις χώρες διαμονής τους. Έτσι θα διατηρούσαν τα δικαιώματά τους στη χώρα καταγωγής, ενώ θα αποκτούσαν και ελληνική ιθαγένεια ή απρόσκοπτη δυνατότητα μετάβασης και παραμονής στην Ελλάδα. Όσοι επιθυμούσαν, μπορούσαν βέβαια να παλιννοστήσουν.
Τα μέτρα της Ελλάδας υπέρ των ομογενών μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής:
- i) ad hoc μέτρα για την αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών και καταστάσεων υπέρ των ομογενών της Αρμενίας, της Γεωργίας, συμπεριλαμβανομένων των ομογενών της Αμπχαζίας, της Τσάλκας και της Νότιας Οσετίας, της Τσετσενίας και άλλων μικρότερων,
- ii) μέτρα σχετικά με την παλιννόστηση των ομογενών,
iii) μέτρα για την ευρύτερη ενίσχυσή τους στις χώρες διαμονής τους, ήτοι δράσεις στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο, δράσεις στο εκπαιδευτικό και πολιτιστικό πεδίο και δράσεις σε αναπτυξιακό και οικονομικό πεδίο.
Τα ad hoc μέτρα, κυρίως, εφαρμόστηκαν για την αντιμετώπιση μειζόνων κρίσεων. Τα κυριότερα εξ αυτών είναι οι διάφορες δράσεις υπέρ των ομογενών της Αρμενίας, ιδίως κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μέτρα υπέρ των ομογενών της Γεωργίας, με αποκορύφωμα τη μείζονα ελληνική επιχείρηση της εποχής για τον απεγκλωβισμό των αποκλεισμένων ομογενών στην Αμπχαζία, ήτοι την επιχείρηση ‘’Χρυσόμαλλο Δέρας’’ (1993), τα μέτρα υπέρ των ομογενών της Τσετσενίας κατά τη διάρκεια του πρώτου τσετσενικού πολέμου (1994-96), οι παρεμβάσεις υπέρ της Ομογένειας της Τσάλκας, ιδίως μετά το 2003.
Η αποτίμηση για αυτά είναι ιδιαίτερα θετική. Ειδικότερα η μεγαλύτερης έκτασης και σημασίας επιχείρηση ‘’Χρυσόμαλλο Δέρας’’ υπήρξε παράδειγμα άριστου συντονισμού των αρμόδιων ελληνικών Υπηρεσιών και αποτελεσματικής συνεργασίας τους με τρίτα κράτη, διεθνείς οργανισμούς κλπ.
Η διαδικασία παλιννόστησης, όπως διαμορφώθηκε κυρίως την περίοδο 1989-90, αποτελούσε, σε πολλές περιπτώσεις, το κυριώτερο μέτρο υπέρ των ομογενών. Η απόφαση πολλών ομογενών να παλιννοστήσουν οφείλεται τόσο στις θετικού χαρακτήρα επιδιώξεις και στόχους τους, όπως η επιθυμία και πεποίθηση για καλύτερη ζωή στην Ελλάδα, στην οποία ζούσαν ήδη άλλοι συγγενείς, η εξασφάλιση καλύτερου μέλλοντος για τα παιδιά τους κλπ., όσο και στις αρνητικού χαρακτήρα καταστάσεις και προοπτικές στις χώρες διαμονής, όπως οι πολιτικές, οικονομικές και οικονομικές κρίσεις και ένοπλες συγκρούσεις, η επιθυμία να αποφύγουν την περαιτέρω απώλεια της γλώσσας τους, το αίσθημα του πολίτη με τα μειωμένα δικαιώματα της σοβιετικής περιόδου κλπ.
Οι παλιννοστήσεις άλλαξαν τον χάρτη των ομογενών της τ.ΕΣΣΔ.
– Υπολογίζονται μεταξύ 463.399-528.899 όσοι είχαν τη βούληση να θεωρούνται ομογενείς κατά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και μπόρεσαν να το προβάλουν. Βάσιμα, πάντως, μπορεί να υποστηριχθεί ότι ήταν περισσότεροι, καθώς ορισμένοι, για κοινωνικούς και επαγγελματικούς λόγους, είτε δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να προβάλουν την ομογενειακή ιδιότητά τους είτε ήταν δύσκολο να την ανακτήσουν τυπικά.
– Υπολογίζεται ότι το διάστημα 1990-2002 περί τις 184.349 ομογενείς μετέβησαν στην Ελλάδα και Κύπρο (154.349+30.000 περίπου, αντίστοιχα). Το πιθανότερο είναι ότι ο συνολικός αριθμός τους ήταν μεγαλύτερος, καθώς η σχετική απογραφή ομογενών από την τ. ΕΣΣΔ στην Ελλάδα του 2000, σύμφωνα με την οποία οι παλιννοστήσαντες είναι 154.349, δεν κατέγραψε, ως προαιρετική, όλους τους ομογενείς
– Εκτιμάται ότι οι ομογενείς που παρέμεναν στις χώρες της τ. ΕΣΣΔ (2024) ήταν μεταξύ 279.050-344.550.
Ορισμένες χώρες, όπως το Καζακστάν και η Γεωργία, υπέστησαν σημαντική μείωση του ομογενειακού πληθυσμού τους. Σημειώθηκαν, επίσης, εσωτερικές μετακινήσεις των ομογενών από ορισμένες χώρες ή περιοχές προς άλλες, μετά το 1991.
Η ψήφιση του Ν. 2790/2000 για την ‘’Αποκατάσταση των παλιννοστούντων ομογενών από την τέως Σοβιετική Ένωση και άλλες διατάξεις’’ τροποποίησε το πλαίσιο της παλιννόστησης, με στόχο τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ομογενών τόσο στη χώρα διαμονής τους, όσο και στην Ελλάδα. Βασικά στοιχεία του είναι: (α) η δυνατότητα χορήγησης ελληνικής ιθαγένειας στους ομογενείς που ζουν στις χώρες της τ.ΕΣΣΔ, χωρίς κατ’ ανάγκην να έρθουν να κατοικήσουν μόνιμα στην Ελλάδα, (β) η χορήγηση Ειδικού Δελτίου Ταυτότητας Oμογενούς (ΕΔΤΟ), το οποίο επέχει θέση άδειας παραμονής και εργασίας του ομογενούς στην ελληνική επικράτεια, στους ομογενείς που δεν επιθυμούν να αποκτήσουν την ελληνική ιθαγένεια.
Όμως, η εφαρμογή του νέου νόμου, που υπέστη βελτιωτικές τροποποιήσεις, αντιμετώπισε δυσχέρειες και καθυστερήσεις.
Η Ελλάδα έλαβε διάφορα μέτρα για την ενίσχυση των ομογενών στις χώρες διαμονής τους. Βασική στόχευσή τους ήταν η βελτίωση της κατάστασης και των προοπτικών των ομογενών, αλλά σε ένα πλαίσιο καλών σχέσεων και συνεργασίας με τις χώρες διαμονής.
Πολλές παρεμβάσεις αποσκοπούσαν στην ανάδειξη της σημασίας και του ρόλου τους στις χώρες διαμονής τους. Η Ελλάδα συνέβαλε στην ενίσχυση της συλλογικής δράσης των ομογενών, μέσω της αρωγής προς συλλόγους και Ομοσπονδίες συλλόγων. Τόσο λόγω της αρωγής αυτής, όσο και της νέας ελευθερίας, οι ομογενειακοί σύλλογοι πολλαπλασιάστηκαν μετά το 1991.
Μέσω των ομογενειακών συλλόγων, διάφοροι άλλοι δημόσιοι φορείς, πέραν των κρατικών υπηρεσιών, όπως η Τοπική Αυτοδιοίκηση, ιδρύματα, ινστιτούτα, ελληνικοί σύλλογοι και οργανισμοί και άλλοι φορείς της κοινωνίας των συνέβαλαν στην ενίσχυση της Ομογένειας.
Μετά το 1991, στη Ρωσία και στις άλλες χώρες της τ. ΕΣΣΔ, η άσκηση πίεσης/ επιρροής (lobbying) έχει χρησιμοποιηθεί από τους ομογενείς, με διάφορους τρόπους, όπως αποστολή επιστολών και υπομνημάτων για θέματα που ενδιαφέρουν την Ελλάδα προς τις κεντρικές και τοπικές Αρχές, προφορικές παρεμβάσεις κλπ., πράγμα που ενίσχυσε η ελληνική πλευρά..
Ένα από τα βασικά αιτήματα των ομογενών, ήδη από την Περεστρόϊκα, το οποίο προβάλλεται μέχρι σήμερα, είναι η αποκατάστασή τους από τις αβάσιμες κατηγορίες, που είχαν αποτελέσει τη βάση για τον εκτοπισμό τους κυρίως στην Κεντρική Ασία και Σιβηρία την περίοδο 1937-1949, η αναγνώριση του παράνομου χαρακτήρα του εκτοπισμού και η άρση των σχετικών αποφάσεων των σοβιετικών οργάνων. Παρά τις πολλές προσπάθειες των ομογενών, με τη σχετική αρωγή της ελληνικής πλευράς, αυτό δεν έχει πραγματοποιηθεί μέχρι στιγμής, παρά μερικά.
Η ελληνική πλευρά παρότρυνε και ενίσχυσε τους ομογενείς να επιδιώξουν μεγαλύτερη εκπροσώπηση στα κοινοβούλια των χωρών τους, αλλά και στη διοίκηση, και τους παρέσχε ενίοτε άμεση και έμμεση υποστήριξη.
Τα μέτρα υπέρ της διδασκαλίας ελληνικών στις χώρες της τ. ΕΣΣΔ μετά το 1991 συνάγεται ότι είχαν κάποια θετικά αποτελέσματα.Η Ελλάδα προώθησε τη δημιουργία και ενίσχυση του απαραίτητου διμερούς πλαισίου με τις χώρες της τ. ΕΣΣΔ και τα ελληνικά εντάχθηκαν σε ορισμένα σχολεία. Η προαιρετική διδασκαλία παρουσιάζει, πάντως, δυσκολίες και αδυναμίες και δεν αφήνει πολλά περιθώρια για σημαντικά και ποιοτικά αποτελέσματα. Ο αριθμός των ομογενών μαθητών παραμένει πολύ μικρός σε σχέση με το συνολικό αριθμό των ομογενών στις διάφορες χώρες.
Οι διάφορες ελληνικές πολιτιστικές δράσεις (Πολιτείας και κοινωνίας) στις χώρες της τ. ΕΣΣΔ αποσκοπούσαν στην επανασύνδεση των ομογενών με την Ελλάδα και τη γνώση του παλαιότερου και σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, την ενδυνάμωση της εθνικής τους ταυτότητας και την ενίσχυση του κύρους τους στις τοπικές κοινωνίες.
Οι διάφορες ελληνικές πρωτοβουλίες υπέρ της ανάπτυξης των οικονομικών σχέσεων με τις χώρες της τ. ΕΣΣΔ, με έμφαση και στο σχετικό ρόλο των ομογενών, είτε οργανώνοντας επιχειρηματικά συνέδρια ή συναντήσεις είτε συμπεριλαμβάνοντας συχνά τις οικονομικές πτυχές στις διμερείς διαβουλεύσεις, αλλά δεν είχαν σημαντικά άμεσα και απτά αποτελέσματα.
Οι ελληνικές αναπτυξιακές δράσεις σε πολλές χώρες της τ.ΕΣΣΔ, τουλάχιστον πριν το 2010, εκτιμάται ότι, αφενός καθιστούσαν περισσότερο συμπαθείς τους ομογενείς στο τοπικό περιβάλλον τους, αφετέρου και οι ίδιοι συχνά αποκόμιζαν, άμεσα ή έμμεσα, σχετικά οφέλη.
Η κατάσταση των ομογενών σήμερα, περίπου 35 χρόνια μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, ποικίλλει. Σε χώρες όπου υπήρξε μεγαλύτερη σταθερότητα, οικονομική πρόοδος, πιο επιτυχημένες μεταρρυθμίσεις, η κατάστασή τους είναι καλύτερη και παρατηρήθηκε αύξηση του ομογενειακού πληθυσμού, καθώς μετακινήθηκαν εκεί ομογενείς από άλλες περιοχές. Σε χώρες με λιγότερη σταθερότητα, κρίσεις, οικονομικά προβλήματα η κατάσταση των ομογενών είναι δύσκολη και σε ορισμένες περιπτώσεις παραμένει έντονη η επιθυμία μόνιμης ή προσωρινής μετάβασης στην Ελλάδα.
-Οι ομογενείς έχουν πλέον πραγματιστικές προσεγγίσεις, σε αντίθεση με την πρώτη μετασοβιετική περίοδο, όταν συχνά η εξιδανίκευση της Ελλάδας, η διαφορά κουλτούρας, οι αυξημένες προσδοκίες κ.λπ. είχαν δημιουργήσει αρκετά προβλήματα.
Σε γενικές γραμμές, οι ομογενείς είναι πλήρως ενταγμένοι στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή των χωρών που κατοικούν. Είναι πλήρως αποδεκτοί ως σύνοικο στοιχείο. Σε αρκετές χώρες έχουν οικονομική και κοινωνική βαρύτητα και είναι επιτυχημένοι επιχειρηματίες κ.λπ.
Σε όλες τις χώρες είτε μέσω ειδικής νομοθεσίας για μειονότητες/εθνότητες είτε μέσω διατάξεων του Συντάγματος υπάρχει σε γενικές γραμμές προστασία των δικαιωμάτων και του καθεστώτος τους. Γενικά δεν έχουν σημειωθεί διακρίσεις εναντίον τους.
Πάντως, οι γενικότερες αλλαγές μετά το 1991 ενίοτε επηρέασαν το καθεστώς των ομογενών, οι οποίοι ενώ κατά κανόνα εντάσσονταν στη ρωσόφωνη κοινότητα της περιοχής τους.
Οι ομογενείς εκδηλώνουν τη δυσαρέσκειά τους, συχνά έντονη, για τους πολύ αργούς ρυθμούς υλοποίησης του Ν 2790/2000, που αρχικά είχαν εκλάβει την καλύτερη για αυτούς λύση.
Είχαν σημειωθεί επιστροφές παλιννοστησάντων ομογενών μετά την έκρηξη της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, μετά το 2010, κυρίως προς τη Ρωσία.
Σημειώθηκε, σε πολλές περιπτώσεις, στασιμότητα ή και σχετική μείωση του αριθμού των μαθητών στις τάξεις των ελληνικών είτε σε σαββατοκυριακάτικα είτε ενταγμένα τμήματα μετά, ιδίως, την οικονομική κρίση στην Ελλάδα (2010).
Η ιστορική μνήμη και η αναγνώριση του καλλιτεχνικού, επιστημονικού κ.λπ. έργου ομογενών, σημαντικών στον τομέα τους σε κρατικό (και πριν σε πανσοβιετικό) επίπεδο, είτε διακριθέντων για την ειδικότερη προσφορά τους, χαρακτηρίζει τους ομογενείς. Σημειώνεται ενδεικτικά η ονομασία του ελληνικού πολιτιστικού κέντρου της Τιφλίδας σε «Οδυσσέας Δημητριάδης», προς τιμήν του διεθνούς φήμης ομογενούς μουσικού και Διευθυντή ορχήστρας, η ονομασία σχολείου στην περιφέρεια Σταυρούπολης σε «Νικόλαος Ματσουκατίδης», προς τιμήν ομογενούς εκπαιδευτικού που αφιέρωσε τη ζωή του στην προώθηση των ελληνικών, η ονομασία του νέου σχολείου του Μπεσλάν, που οικοδομήθηκε με δαπάνη της ελληνικής και νορβηγικής κυβέρνησης, σε «Ιωάννης Κανίδης» προς τιμήν του ομογενούς δασκάλου που σκοτώθηκε κατά την τρομοκρατική επίθεση στο σχολείο της πόλης κ.λπ. Επίσης επισημαίνεται ο σεβασμός των ομογενών προς γενικά διακριθέντες, όπως ο Γαβριήλ Ποπόβ, πρώην Δήμαρχος Μόσχας, ο φιλόσοφος Θεοχάρης Κεσσίδης, ο αρχαιολόγος Βίκτορ Σαρηγιαννίδης, ο αστροναύτης Φιοντόρ Γκιουρτσίχιν κ.λπ.
Όπως είχαν δείξει οι κρίσεις στη Νότια Οσετία το 2008, στην Κιργιζία το 2010, στην Ουκρανία το 2014 και η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022, αλλά και οι δύο πόλεμοι του 2021 και 2023 του Ναγκόρνο Καραμπάχ, δεν εξέλιπαν οι κίνδυνοι εντάσεων και κρίσεων, που μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά και τους ομογενείς που ζουν στις χώρες της τ. ΕΣΣΔ.
Ειδικότερα, η τρέχουσα μείζων κρίση στην Ουκρανία από το 2022 και οι συναφείς κίνδυνοι επιβάλλουν την αποτελεσματικότερη ενίσχυση της ομογενειακής πολιτικής μας. Η κρίση στην Ουκρανία έχει ήδη και αναμένεται να έχει ακόμα περισσότερες και καταλυτικές συνέπειες για την ενότητα της Ομογένειας της χώρας, που έχει ήδη χωριστεί σε όσους βρίσκονται σε περιοχές ελεγχόμενες από την κεντρική κυβέρνηση και όσους σε περιοχές κατεχόμενες από τη Ρωσία. Δεν μπορεί να υπολογιστεί, υπό τις τρέχουσες συνθήκες ούτε κατά προσέγγιση ο αριθμός αυτών των αναχωρησάντων για Ελλάδα ή Κύπρο και άλλες χώρες ομογενών. Εκτιμάται ότι στα χωριά περί τη Μαριούπολη και λοιπά μέρη στην Αζοφική, τώρα υπό ρωσική κατοχή, παραμένει σημαντικός αριθμός ομογενών. που κατά εκτιμήσεις που δεν μπορούν να διασταυρωθούν μπορεί να υπερβαίνουν τις 40-50.000.
Μείζον σύγχρονο ζήτημα για την Ομογένειά μας, όταν γράφονται αυτές οι γραμμές (Ιούνιος 2025), είναι η διαμόρφωση ευέλικτων τρόπων αρωγής των ομογενών που έχουν άμεσα ή έμμεσα υποστεί τις συνέπειες της ρωσικής εισβολής και του πολέμου στην Ουκρανία, στο πλαίσιο εννοείται των ευρύτερων πολιτικών μας, και η ενεργός παρουσία της χώρας μας.
photo by jaesikbae, https://pixabay.com
