Γράφει ο Joseph S. Nye, Jr.
Η παγκόσμια τάξη είναι ζήτημα βαθμού: μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου, ανάλογα με τεχνολογικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς και ιδεολογικούς παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια κατανομή ισχύος και τις κυρίαρχες νόρμες. Μπορεί να μεταβληθεί ριζικά, είτε από ευρύτερες ιστορικές εξελίξεις, είτε από σφάλματα μιας μείζονος δύναμης.
ΚΕΪΜΠΡΙΤΖ – Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989, και σχεδόν έναν χρόνο πριν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης στα τέλη του 1991, ο Αμερικανός πρόεδρος Τζορτζ Μπους ο Πρεσβύτερος διακήρυξε μια «νέα παγκόσμια τάξη». Σήμερα, μόλις δύο μήνες μετά την έναρξη της δεύτερης προεδρίας του Ντόναλντ Τραμπ, η επικεφαλής διπλωμάτης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Kaja Kallas, δηλώνει ότι «η διεθνής τάξη υφίσταται αλλαγές πρωτοφανούς μεγέθους από το 1945». Τι είναι όμως η «παγκόσμια τάξη» και πώς διατηρείται ή διαταράσσεται;
Στην καθημερινή γλώσσα, η τάξη αναφέρεται σε μια σταθερή διάταξη αντικειμένων, λειτουργιών ή σχέσεων. Στα εσωτερικά ζητήματα, μιλάμε για μια «ευνομούμενη κοινωνία» και τη διακυβέρνησή της. Όμως στις διεθνείς σχέσεις, δεν υπάρχει μια υπερκείμενη κυβέρνηση. Οι σχέσεις μεταξύ κρατών είναι πάντοτε ρευστές, και έτσι ο κόσμος είναι, σε έναν βαθμό, «αναρχικός».
Η αναρχία, ωστόσο, δεν ταυτίζεται με το χάος. Η τάξη είναι ζήτημα βαθμού: μεταβάλλεται με τον χρόνο. Στις εσωτερικές υποθέσεις, μια σταθερή πολιτεία μπορεί να επιβιώσει παρά την ύπαρξη κάποιας μορφής ανεξέλεγκτης βίας. Άλλωστε, η οργανωμένη και μη οργανωμένη εγκληματικότητα είναι υπαρκτή σχεδόν παντού. Όταν όμως η βία φτάσει σε υπερβολικά υψηλό επίπεδο, αυτό θεωρείται ένδειξη «αποτυχημένου κράτους».
Η Σομαλία, για παράδειγμα, μπορεί να έχει κοινή γλώσσα και εθνοτική ταυτότητα, αλλά εδώ και καιρό αποτελεί πεδίο μάχης αντίπαλων φατριών – και η «εθνική» κυβέρνηση στην Μογκαντίσου έχει ελάχιστη εξουσία εκτός της πρωτεύουσας.
Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ όρισε το σύγχρονο κράτος ως έναν πολιτικό θεσμό με μονοπώλιο στη νόμιμη χρήση βίας. Όμως η αντίληψή μας για τη νομιμότητα της εξουσίας βασίζεται σε ιδέες και νόρμες που υπόκεινται σε αλλαγή.
Έτσι, η νομιμότητα μιας τάξης εξαρτάται από την ισχύ των κυρίαρχων κανόνων αλλά και από το μέγεθος και τη φύση της βίας στο εσωτερικό ενός κράτους.
Όταν εξετάζουμε την παγκόσμια τάξη, μπορούμε να μετρήσουμε τις αλλαγές στην κατανομή ισχύος και πόρων, αλλά και το κατά πόσο τηρούνται οι νόρμες που καθορίζουν τη νομιμότητα. Μπορούμε επίσης να μετρήσουμε τη συχνότητα και την ένταση των βίαιων συγκρούσεων.
Μια σταθερή κατανομή ισχύος συχνά διαμορφώνεται μέσω πολέμων που αποσαφηνίζουν την ισορροπία ισχύος. Όμως η αντίληψη για τη νομιμότητα του πολέμου έχει εξελιχθεί.
Στην Ευρώπη του 18ου αιώνα, όταν ο βασιλιάς της Πρωσίας Φρειδερίκος ο Μέγας ήθελε να καταλάβει τη Σιλεσία από την Αυστρία, απλώς την πήρε.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όμως, ιδρύθηκε ο ΟΗΕ, ο οποίος καθόρισε ότι μόνο οι πόλεμοι αυτοάμυνας είναι νόμιμοι (εκτός αν υπάρχει εξουσιοδότηση από το Συμβούλιο Ασφαλείας).
Όταν ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν εισέβαλε στην Ουκρανία και κατέλαβε έδαφος, ισχυρίστηκε ότι δρούσε για λόγους αυτοάμυνας απέναντι στη διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς. Ωστόσο, η πλειοψηφία των κρατών-μελών του ΟΗΕ καταδίκασε τη συμπεριφορά του, ενώ εκείνα που δεν το έκαναν –όπως η Κίνα, η Βόρεια Κορέα και το Ιράν– έχουν κοινό συμφέρον να αντισταθμίσουν την αμερικανική ισχύ.
Αν και τα κράτη μπορούν να υποβάλουν καταγγελίες σε διεθνή δικαστήρια, αυτά δεν διαθέτουν μηχανισμούς επιβολής. Ομοίως, το Συμβούλιο Ασφαλείας μπορεί μεν να εξουσιοδοτήσει κράτη να διασφαλίσουν συλλογική ασφάλεια, αλλά σπανίως το πράττει. Τα πέντε μόνιμα μέλη (Βρετανία, Κίνα, Γαλλία, Ρωσία και ΗΠΑ) διαθέτουν δικαίωμα βέτο, και αποφεύγουν να το διακινδυνεύσουν σε κρίσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε γενικευμένο πόλεμο. Το βέτο λειτουργεί όπως μια ασφάλεια ή ένας διακόπτης σε ηλεκτρικό σύστημα: είναι προτιμότερο να σβήσουν τα φώτα, παρά να καεί το σπίτι.
Επιπλέον, η παγκόσμια τάξη μπορεί να ενισχυθεί ή να αποδυναμωθεί εξαιτίας τεχνολογικών αλλαγών που μεταβάλλουν την κατανομή στρατιωτικής και οικονομικής ισχύος, κοινωνικών ή πολιτικών αλλαγών στο εσωτερικό ενός μεγάλου κράτους που επηρεάζουν την εξωτερική του πολιτική, ή από υπερεθνικές δυνάμεις όπως ιδεολογίες και επαναστατικά κινήματα, τα οποία ξεφεύγουν από τον έλεγχο των κυβερνήσεων και επηρεάζουν τη δημόσια αντίληψη για τη νομιμότητα της υφιστάμενης τάξης.
Για παράδειγμα, μετά την Ειρήνη της Βεστφαλίας το 1648, που έβαλε τέλος στους θρησκευτικούς πολέμους στην Ευρώπη, η κρατική κυριαρχία καθιερώθηκε ως βασική αρχή της παγκόσμιας τάξης. Όμως πέρα από την αλλαγή των αρχών νομιμοποίησης, υπάρχουν και αλλαγές στην κατανομή των πόρων ισχύος.
Μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ΗΠΑ ήταν ήδη η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου, γεγονός που επέτρεψε να επηρεάσουν καθοριστικά την έκβαση του πολέμου. Αν και ο πρόεδρος Γούντροου Γουίλσον προσπάθησε να αλλάξει την τάξη μέσω της Κοινωνίας των Εθνών, η εσωτερική πολιτική των ΗΠΑ οδήγησε τη χώρα σε στάση απομόνωσης, επιτρέποντας στις Δυνάμεις του Άξονα να επιχειρήσουν την επιβολή της δικής τους τάξης τη δεκαετία του 1930.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ΗΠΑ αντιπροσώπευαν το 50% της παγκόσμιας οικονομίας, όμως η στρατιωτική τους υπεροχή εξισορροπούνταν από τη Σοβιετική Ένωση και ο ΟΗΕ διέθετε περιορισμένη ισχύ επιβολής κανόνων.
Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, οι ΗΠΑ απόλαυσαν μια σύντομη «μονοπολική στιγμή», την οποία όμως σπατάλησαν με υπερεπεκτάσεις στη Μέση Ανατολή και με οικονομική κακοδιαχείριση που οδήγησε στην κρίση του 2008.
Θεωρώντας ότι οι ΗΠΑ βρίσκονταν σε παρακμή, η Ρωσία και η Κίνα αναθεώρησαν τις πολιτικές τους. Ο Πούτιν διέταξε την εισβολή στη Γεωργία, ενώ η Κίνα εγκατέλειψε τη συνετή εξωτερική πολιτική του Ντενγκ Σιαοπίνγκ υπέρ μιας πιο επιθετικής στρατηγικής. Παράλληλα, η ισχυρή οικονομική ανάπτυξη της Κίνας της επέτρεψε να καλύψει το κενό ισχύος με τις ΗΠΑ.
Σε σχετική σύγκριση με την Κίνα, η αμερικανική ισχύς μειώθηκε· όμως το μερίδιο των ΗΠΑ στην παγκόσμια οικονομία παραμένει περίπου στο 25%. Όσο οι ΗΠΑ διατηρούν ισχυρές συμμαχίες με την Ιαπωνία και την Ευρώπη, μαζί αντιπροσωπεύουν πάνω από το ήμισυ της παγκόσμιας οικονομίας, σε σύγκριση με μόλις 20% της Κίνας και της Ρωσίας.
Θα διατηρήσει η κυβέρνηση Τραμπ αυτήν τη μοναδική πηγή διαρκούς αμερικανικής ισχύος ή έχει δίκιο η Kallas ότι βρισκόμαστε σε καμπή; Τα έτη 1945, 1991 και 2008 ήταν, επίσης, κομβικά σημεία. Αν οι ιστορικοί του μέλλοντος προσθέσουν και το 2025, αυτό θα οφείλεται στην ίδια την πολιτική των ΗΠΑ – σε μια αυτοπροκαλούμενη πληγή – και όχι σε κάποια αναπόφευκτη ιστορική εξέλιξη.
