Παρά το γεγονός ότι το Ιράν δεν έχει πυρηνικά όπλα ακόμη, κατέχει την απαραίτητη τεχνολογία για να τα φτιάξει πυρηνικές κεφαλές, έχοντας συγκεντρώσει απόθεμα σε υψηλού βαθμού εμπλουτισμένου ουρανίου αρκετό για να τροφοδοτήσει όπλα. Το Ιράν υποστηρίζει ότι το πυρηνικό του πρόγραμμα είναι ειρηνικό και ότι δικαιολογείται από τη συμμετοχή του στη Συνθήκη Μη Διάδοσης των Πυρηνικών Όπλων (NPT), η οποία εγγυάται στα μέλη της το δικαίωμα “να αναπτύσσουν πυρηνική ενέργεια για ειρηνικούς σκοπούς”. Ωστόσο, το Ιράν έχει πραγματοποιήσει δεκαετίες πυρηνικής δραστηριότητας κρυφά, παραβιάζοντας τις υποχρεώσεις του στο πλαίσιο της NPT.
Οι πυρηνικές φιλοδοξίες του Ιράν ξεκίνησαν υπό την ηγεσία του Σάχη Mohammad Reza Pahlavi,, με την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών και της Δυτικής Ευρώπης. Το 1957, το Ιράν και οι ΗΠΑ υπέγραψαν μια συμφωνία πολιτικής πυρηνικής συνεργασίας, στο πλαίσιο του προγράμματος “Atoms for Peace” του προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ. Αυτή η συμφωνία διευκόλυνε τη μεταφορά πυρηνικής τεχνολογίας και υλικών από τις Ηνωμένες Πολιτείες στο Ιράν για ειρηνικούς σκοπούς, κυρίως για έρευνα και για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτό οδήγησε στην κατασκευή της πρώτης πυρηνικής ερευνητικής εγκατάστασης του Ιράν στην Τεχεράνη. Τον Νοέμβριο του 1967, ο Πυρηνικός Ερευνητικός Αντιδραστήρας Τεχεράνης (TRR) τέθηκε σε λειτουργία. Το Ιράν έγινε ένα από τα αρχικά συμβαλλόμενα μέρη της Συνθήκης Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων (NPT) όταν αυτή τέθηκε σε ισχύ τον Μάρτιο του 1970, δεσμευόμενο ως κράτος χωρίς πυρηνικά όπλα να μην επιδιώξει την απόκτηση πυρηνικών όπλων.
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οι πυρηνικές ενεργειακές φιλοδοξίες του Ιράν αναπτύχθηκαν περισσότερο. Το 1974 ιδρύθηκε ο Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας του Ιράν (AEOI) και δημιουργήθηκαν σχέδια για την παραγωγή 23.000 μεγαβάτ ηλεκτρικής ενέργειας μέσω ενός δικτύου πυρηνικών σταθμών σε βάθος 20 χρόνων. Τα σχέδια αυτά περιλάμβαναν την υπογραφή συμβολαίων με δυτικές εταιρείες. Το Ιράν σύναψε συμφωνία με την Kraftwerk Union (KWU, θυγατρική της Siemens) της τότε Δυτικής Γερμανίας για την κατασκευή δύο αντιδραστήρων ισχύος 1.200 μεγαβάτ στο Μπουσέρ και διαπραγματεύτηκε με τη γαλλική εταιρεία Framatome για την προμήθεια δύο επιπλέον αντιδραστήρων ισχύος 900 μεγαβάτ. Το 1974, υποστηρίζεται ότι το Ιράν να επένδυσε 1 δισεκατομμύριο δολάρια σε εργοστάσιο εμπλουτισμού ουρανίου στη Γαλλία, το οποίο ανήκε στην ευρωπαϊκή κοινοπραξία Eurodif. Ο Ετεμάντ, Πρόεδρος του Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας του Ιραν, περιέγραψε επίσης τις εγχώριες προσπάθειες του Ιράν για την ανάπτυξη του κύκλου πυρηνικών καυσίμων κατά τη δεκαετία του 1970, συμπεριλαμβανομένων των σχεδίων για ένα νέο πυρηνικό ερευνητικό κέντρο στο Ισφαχάν, την εξερεύνηση κοιτασμάτων ουρανίου και τη μεταλλουργική επεξεργασία τους.
Η Ιρανική Επανάσταση του 1979 ανέστειλε αυτή τη δραστηριότητα για αρκετά χρόνια. Ο Σάχης ανατράπηκε και οι νέοι ηγέτες του Ιράν υπό τον Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί ήταν αρχικά εχθρικοί απέναντι στην πυρηνική τεχνολογία, καθώς τη θεωρούσαν σύμβολο δυτικής επιρροής. Πολλά πυρηνικά έργα εγκαταλείφθηκαν ή ακυρώθηκαν. Ο πόλεμος με το Ιράκ, που ξεκίνησε το 1980 και τελείωσε το 1988, απορρόφησε τους πόρους της χώρας και προκάλεσε ζημιές στην ήδη υπάρχουσα πυρηνική της υποδομή. Το ημιτελές εργοτάξιο του αντιδραστήρα στο Μπουσέρ βομβαρδίστηκε επανειλημμένα από ιρακινά πολεμικά αεροσκάφη, και η Siemens αποσύρθηκε από το έργο, αφήνοντας τα κελύφη των αντιδραστήρων σχεδόν κατεστραμμένα. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν είχε ουσιαστικά τεθεί σε αναστολή.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, καθώς το Ιράν ανέκαμπτε από τον πόλεμο με το Ιράκ, ξεκίνησε ξανά το πυρηνικό του πρόγραμμα, με τη βοήθεια της Ρωσίας, της Κίνας και του Πακιστάν. Με την Κίνα, το Ιράν υπέγραψε δύο πρωτόκολλα πυρηνικής συνεργασίας, το 1985 και ξανά το 1990. Το 1995, το Ιράν κατέληξε σε πρωτόκολλο συνεργασίας με τη Ρωσία για την ολοκλήρωση της κατασκευής του αντιδραστήρα στο Μπουσέρ και ενδεχομένως για την παροχή ενός εργοστασίου εμπλουτισμού ουρανίου. Ορισμένα από τα στοιχεία που προβλέπονταν αρχικά σε αυτές τις συμφωνίες, όπως το εργοστάσιο εμπλουτισμού, δεν παραδόθηκαν ποτέ λόγω πιέσεων από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Άλλα, όπως το έργο του Μπουσέρ, χρησιμοποιήθηκαν ως δικαιολογία για την απόκτηση ευαίσθητου εξοπλισμού, ο οποίος δεν θα πωλούνταν ξεχωριστά λόγω της πιθανής χρήσης του για την κατασκευή πυρηνικών όπλων.
Στα τέλη του 2003, συμφώνησε σε έναν βαθμό συνεργασίας. Τον Οκτώβριο του 2003, το Ιράν και οι υπουργοί Εξωτερικών της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας (οι επονομαζόμενοι “EU-3”) κατέληξαν στη Συμφωνία της Τεχεράνης: το Ιράν δεσμεύτηκε να αναστείλει προσωρινά όλες τις δραστηριότητες εμπλουτισμού και επανεπεξεργασίας ουρανίου, να επιτρέψει πιο αυστηρούς ελέγχους υπογράφοντας το Πρόσθετο Πρωτόκολλο, και να διασαφηνίσει προηγούμενες πυρηνικές του δραστηριότητες. Αυτή η συμφωνία, που επετεύχθη λίγο πριν την προθεσμία του Συμβουλίου του ΔΟΑΕ (Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας), αποσκοπούσε στην οικοδόμηση εμπιστοσύνης ενόσω διαπραγματευόταν μια μακροπρόθεσμη λύση. Ωστόσο, η συνεργασία του Ιράν υπήρξε ελλιπής.
Τον Ιούλιο του 2006, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ υιοθέτησε το Ψήφισμα 1696 βάσει του Κεφαλαίου VII του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, απαιτώντας από το Ιράν να αναστείλει όλες τις δραστηριότητες σχετιζόμενες με τον εμπλουτισμό ουρανίου, διαφορετικά θα αντιμετώπιζε κυρώσεις. Όταν το Ιράν αψήφησε αυτή την απαίτηση, το Συμβούλιο Ασφαλείας προχώρησε στην υιοθέτηση μιας σειράς κυρώσεων μεταξύ 2006 και 2010.
Το πρώτο βήμα ήταν το Ψήφισμα 1737, τον Δεκέμβριο του 2006, το οποίο επέβαλε κυρώσεις σε ευαίσθητα πυρηνικά και πυραυλικά προγράμματα και απαγόρευσε το πυρηνικά σχετιζόμενο εμπόριο με το Ιράν. Ακολούθησαν τα Ψηφίσματα 1747 (2007), 1803 (2008) και 1929 (Ιούνιος 2010), τα οποία διεύρυναν το πεδίο των κυρώσεων για να περιλάβουν εμπάργκο όπλων, πάγωμα περιουσιακών στοιχείων βασικών προσώπων και οργανισμών, καθώς και περιορισμούς σε οικονομικές συναλλαγές.
Αυτά τα μέτρα, τα οποία υποστηρίχθηκαν από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Ρωσία, την Κίνα και την Ευρωπαϊκή Ένωση, στόχευαν στην άσκηση πίεσης προς το Ιράν ώστε να σταματήσει τον εμπλουτισμό ουρανίου. Παράλληλα, οι ΗΠΑ και η ΕΕ επέβαλαν τα δικά τους αυστηρά μέτρα: οι ΗΠΑ θέσπισαν νόμους που τιμωρούσαν τις επενδύσεις στον ιρανικό πετρελαϊκό και φυσικό αέριο (όπως ο Νόμος Κυρώσεων κατά του Ιράν του 1996), ενώ η Ευρώπη περιόρισε το εμπόριο και τελικά επέβαλε εμπάργκο στο ιρανικό πετρέλαιο έως το 2012.
Μια σημαντική εξέλιξη σημειώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2009, όταν οι ηγέτες της Δύσης ανακάλυψαν μια ακόμη μυστική ιρανική εγκατάσταση. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, μαζί με τον Γάλλο πρόεδρο Νικολά Σαρκοζί και τον Βρετανό πρωθυπουργό Γκόρντον Μπράουν, αποκάλυψαν πληροφορίες για το Εργοστάσιο Εμπλουτισμού Καυσίμου Fordow, μια υπόγεια μονάδα εμπλουτισμού που κατασκευαζόταν βαθιά μέσα σε ένα βουνό κοντά στην πόλη Κομ. Το Ιράν δεν είχε δηλώσει το Fordow στον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ), παραβαίνοντας την υποχρέωσή του να αναφέρει νέες εγκαταστάσεις ήδη από το στάδιο του σχεδιασμού.
Η μυστική κατασκευή του Fordow (που ξεκίνησε το 2006) και η θωρακισμένη τοποθεσία του ενίσχυσαν τους φόβους ότι το Ιράν επιδίωκε ένα μυστικό πρόγραμμα πυρηνικών όπλων ανθεκτικό σε στρατιωτικές επιθέσεις. Το Ιράν υπερασπίστηκε το Fordow ως εφεδρική μονάδα εμπλουτισμού και το δήλωσε καθυστερημένα στον ΔΟΑΕ, αλλά η εμπιστοσύνη στη διαφάνειά του Ιράν αποδυναμώθηκε περαιτέρω. Η αποκάλυψη του Fordow ενίσχυσε την παγκόσμια ενότητα για αυστηρότερες κυρώσεις, που εκδηλώθηκαν με το Ψήφισμα 1929 (Ιούνιος 2010), το οποίο επέβαλε αυστηρότερους οικονομικούς περιορισμούς στο Ιράν.
Το 2018, η Μοσάντ, η εθνική υπηρεσία πληροφοριών του Κράτους του Ισραήλ, φέρεται να έκλεψε πυρηνικά μυστικά από μια ασφαλή αποθήκη στην περιοχή Τουρκουζαμπάντ της Τεχεράνης. Τα κλεμμένα έγγραφα, που μοιράστηκαν με ΗΠΑ και Ευρώπη, αποδείκνυαν ότι το πρόγραμμα AMAD στοχεύει στην ανάπτυξη πυρηνικών όπλων και ότι το Ιράν είχε μυστικό πυρηνικό πρόγραμμα, παρά τους ισχυρισμούς του ότι το είχε «περιορίσει». Το Ιράν αρνείται κατηγορηματικά τα γεγονότα ως μια «πλεκτάνη». Αυτή η αποκάλυψη επηρέασε την απόφαση του προέδρου Τραμπ να αποσυρθεί από τη συμφωνία JCPOA και να επιβάλει ξανά κυρώσεις.
Τον Φεβρουάριο 2019, ο ΔΟΑΕ επιβεβαίωσε ότι το Ιράν τηρούσε τη συμφωνία, αλλά τον Μάιο 2019 το Ιράν ανακοίνωσε αναστολή εφαρμογής μέρους της συμφωνίας, απειλώντας με περαιτέρω μέτρα αν δεν άρουν τις αμερικανικές κυρώσεις. Τον Ιούλιο 2019, ο ΔΟΑΕ βεβαίωσε ότι το Ιράν είχε παραβιάσει τα όρια αποθεμάτων εμπλουτισμένου ουρανίου και το ποσοστό εμπλουτισμού. Τον Νοέμβριο 2019, το Ιράν ανακοίνωσε εμπλουτισμό ουρανίου στο 5% και δυνατότητα για 20% και αργότερα έως 60%, με τον πρόεδρο Ρουχανί να δηλώνει πως το πυρηνικό πρόγραμμα θα είναι «απεριόριστο».
Τον Ιανουάριο 2020, μετά τη δολοφονία του Ιρανού στρατηγού Σουλεϊμανί από τις ΗΠΑ, το Ιράν σταμάτησε να τηρεί οποιοδήποτε όριο της JCPOA στον εμπλουτισμό. Το 2020, η αποθήκη εμπλουτισμένου ουρανίου τριπλασιάστηκε, ενώ υπήρξαν εκρήξεις σε πυρηνικές εγκαταστάσεις, όπως στο εργοστάσιο του Νατάνζ. Τον Νοέμβριο 2020 δολοφονήθηκε ο κορυφαίος πυρηνικός επιστήμονας του Ιράν, Μοχσέν Φαχριζαντέχ, που θεωρούνταν ο βασικός αρχιτέκτονας του μυστικού πυρηνικού προγράμματος.
Τον Ιούνιο 2022, το Ιράν δήλωσε ότι θα συνεχίσει το πυρηνικό του πρόγραμμα έως ότου η Δύση αλλάξει την «παράνομη συμπεριφορά» της. Τον Ιούλιο 2022, σύμφωνα με έκθεση του ΔΟΑΕ, το Ιράν αύξησε τον εμπλουτισμό χρησιμοποιώντας προηγμένο εξοπλισμό στο Φορντό. Τον Φεβρουάριο 2023, ο ΔΟΑΕ ανέφερε την ανεύρεση ουρανίου εμπλουτισμένου στο 84%. Το Ιράν ισχυρίστηκε ότι επρόκειτο για «αθέμιτη διακύμανση», αν και έχει ήδη εμπλουτίσει ουράνιο μέχρι 60%, παραβιάζοντας τη συμφωνία.
Στις 10 Ιουνίου του 2025, ο Τραμπ δήλωσε ότι το Ιράν γινόταν «πολύ πιο επιθετικό» στις διαπραγματεύσεις. Στις 11 Ιουνίου, το ιρανικό καθεστώς απείλησε τις αμερικανικές βάσεις στη Μέση Ανατολή, με τον υπουργό Άμυνας Αζίζ Νασιρζαντέχ να δηλώνει: «Εάν μας επιβληθεί σύγκρουση… όλες οι αμερικανικές βάσεις είναι εντός εμβέλειάς μας και θα τις στοχεύσουμε ανοιχτά..» Η αμερικανική πρεσβεία στο Ιράκ απομάκρυνε όλο το προσωπικό της. Το υποστηριζόμενο από το Ιράν κίνημα Χούθι στην Υεμένη απείλησε να επιτεθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες σε περίπτωση που γίνει επίθεση στο Ιράν.
Στις 12 Ιουνίου 2025, ο Διεθνής Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας διαπίστωσε ότι το Ιράν δεν συμμορφωνόταν με τις πυρηνικές του υποχρεώσεις για πρώτη φορά εδώ και 20 χρόνια. Το Ιράν αντέδρασε ανακοινώνοντας ότι θα ξεκινήσει μια νέα εγκατάσταση εμπλουτισμού ουρανίου. Τη νύχτα της 13ης Ιουνίου, το Ισραήλ ξεκίνησε την Επιχείρηση «Operation Rising Lion», μια εκτεταμένη αεροπορική επίθεση που στόχευε ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις, εργοστάσια πυραύλων, στρατιωτικές βάσεις και διοικητές σε πόλεις όπως η Τεχεράνη και το Νατάνζ.
photo wirestock, Image license by freepik.com
