Στην Νότια Ιταλία, στην επαρχία του Ρέτζιο της Καλαβρίας και του Λέτσε, υπάρχουν αντίστοιχα δύο ελληνόφωνες περιοχές (η «Bovesìa» και η «Grecìa Salentina»). Στις περιοχές αυτές το ελληνικό πνεύμα έχει διατηρηθεί ανέπαφο, μαζί με την γλώσσα, από την οποία δημιουργήθηκε μια διάλεκτος, που ονομάζεται «Grecanico» στην Καλαβρία και «Griko» στην Απουλία, που αναγνωρίζεται από το ιταλικό κράτος ως γλωσσική και εθνική μειονότητα. Όπως υποδεικνύεται από τον νόμο 482 της 15ης Δεκεμβρίου 1999 για την προστασία των γλωσσικών και ιστορικών μειονοτήτων, η γλωσσική μειονότητα της εθνότητας του Σαλέντου αφορά εννέα δήμους στην επαρχία του Λέτσε (Calimera, Castrignano dei Greci, Corigliano d’Otranto, Martano, Martignano, Sternatìa, Zollino, Soleto και Melpignano). Το 1990, πριν την έγκριση του νόμου αυτού, οι εννέα ελληνόφωνοι δήμοι σχημάτισαν κοινοπραξία και το 2001 δημιούργησαν την Ένωση Δήμων που λέγεται «Grecìa Salentina», υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο «Carpignano Salentino» (2005) και ο «Cutrofiano» (2007) προστέθηκαν αργότερα.
Η «Griko» έχει διαδοθεί προφορικά από γενιά σε γενιά, από το 1500, διατηρώντας ανέπαφες τις αρχικές μορφές της γραμματικής, χάνοντας όμως στο πέρασμα του χρόνου πολλές λέξεις, που έχουν αντικατασταθεί από αντίστοιχες της ιταλικής γλώσσας ή της Σαλεντινής διαλέκτου. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι, λόγω ιστορικών και γλωσσικών εξελίξεων και λόγω του φαινομένου της διγλωσσίας (αρχικά Griko – σαλεντινή διάλεκτος, στην συνέχεια σαλεντινή διάλεκτος – Ιταλικά), το σημερινό ελληνικό λεξιλόγιο δεν περιλαμβάνει επικοινωνιακές καταστάσεις που σχετίζονται, για παράδειγμα, με το γραφείο, το ταχυδρομείο, την τράπεζα, την αστυνομία, κ.λπ. Για τον λόγο αυτό, όταν οι ελληνόφωνοι πρέπει να εκφράσουν έννοιες για τις οποίες η «Griko» στερείται όρων, τις δανείζονται από την Σαλεντινή διάλεκτο ή από τα Ιταλικά, προσαρμόζοντας αυτά τα δάνεια στην ελληνική γραμματική.
Κατά την διάρκεια των αιώνων και, ειδικότερα, κατά την δεκαετία του 1900, η «Griko» υπέστη μαζική μείωση του αριθμού των ομιλητών: αν τον 15ο αιώνα η έκταση του ελληνόφωνου χώρου περιελάμβανε μια λωρίδα που από την ακτή του Ιονίου (Καλλίπολη) έφτανε μέχρι την Αδριατική (Οτράντο), το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα περιορίστηκε στους Δήμους της «Grecìa Salentina».
Τα κρίσιμα χρόνια για τον περιορισμό της «Griko» ήταν αυτά των δύο παγκοσμίων πολέμων: κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η ελληνόφωνη κοινότητα ήρθε σε επαφή με τις άλλες ιταλικές κοινότητες, έτσι οι κάτοικοι της Grecìa αναγκάστηκαν να μιλούν και να γράφουν στα Ιταλικά. Έπειτα, ξεκίνησε η περίοδος των κοινωνικών διεκδικήσεων για τον Νότο, ακολουθούμενη από την φασιστική δεκαετία κατά την οποία υπήρχε αδιαφορία για τις γλωσσικές μειονότητες με συνέπεια την διάλυση του σχολείου. Ο αριθμός όσων μιλούσαν την «Griko» μειώθηκε δραματικά κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους. Η πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας καταστράφηκε, γιατί τα παιδιά διδάσκονταν μόνο την ιταλική γλώσσα. Ως αποτέλεσμα η «Griko» ομιλούνταν κυρίως από αγρότες, φτωχούς εργάτες, που μετέδιδαν την γλώσσα προφορικά, γιατί θεωρούνταν «άχρηστη» γλώσσα. Παρά την έλλειψη επίσημων στοιχείων, μπορεί να υποστηριχθεί ότι, επί του παρόντος, στους περισσότερους ελληνόφωνους δήμους, ένα μικρό ποσοστό του ηλικιωμένου πληθυσμού χρησιμοποιεί ακόμη την γλώσσα στην καθημερινή ζωή. Στους νέους λίγοι κατανοούν πλέον την «Griko» και οι ικανότητές τους περιορίζονται σε έναν ορισμένο αριθμό λεξιλογικών στοιχείων, που μαθαίνονται συχνά στο σχολείο και όχι στο οικογενειακό περιβάλλον.
Μόνο τα τελευταία χρόνια υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον από τους κατοίκους για τις ρίζες τους, την ιστορία τους, τις παραδόσεις τους. Μετά την συγκρότηση της Ένωσης Δήμων (1990) και την έγκριση του Νόμου 482/99 για την προστασία των γλωσσικών μειονοτήτων, οι προσπάθειες πολλαπλασιάστηκαν με στόχο την προστασία της γλωσσικής και παραδοσιακής κληρονομιάς της «Grecìa Salentina». Προωθούνται πρωτοβουλίες από την Ένωση και από τοπικούς συλλόγους, με σκοπό την εισαγωγή της διδασκαλίας της «Griko» στα σχολεία. Διεξάγονται εκδηλώσεις, λαϊκές παραστάσεις, εκδίδονται βιβλία (περιγραφικές γραμματικές, λεξιλογικές συλλογές και δίγλωσσα λεξικά και βιβλία) και πραγματοποιούνται πολιτιστικές ανταλλαγές διαφόρων ειδών μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας.
Με το πέρασμα των χρόνων, η προέλευση της «Griko» ενδιαφέρει τόσο τους γλωσσολόγους όσο και τους ανθρωπολόγους. Οι πρώτες πληροφορίες για την παρουσία ελληνόφωνων κοινοτήτων στη Νότια Ιταλία προέρχονται από τον Γερμανό Carl Witte, ο οποίος, συγκέντρωσε μερικά δημοφιλή τραγούδια της Ιταλίας και μερικά στα ελληνικά της Καλαβρίας[1].
Η πρώτη πραγματική τεκμηρίωση για την «Griko» βρίσκεται στο έργο του Giuseppe Morosi (1870), ο οποίος μεταγράφει μερικά δημοφιλή τραγούδια και δίνει μια περιγραφή των γλωσσικών χαρακτηριστικών συγκρίνοντάς τα με τα Νεοελληνικά, τονίζοντας τις συγγένειές τους: τα κοινά χαρακτηριστικά της «Griko» και της νεοελληνικής γλώσσας ήταν τέτοια που υποθέτουν ότι η «Griko» ήταν κατάλοιπο του βυζαντινού αποικισμού στην Ιταλία. Στην συνέχεια η διατριβή του «Morosi» θα ονομαστεί «βυζαντινή διατριβή»[2], δεδομένου ότι τοποθετεί την καταγωγή των ελληνόφωνων νησιών στις μεταναστεύσεις που σημειώθηκαν στην Νότια Ιταλία από τον X έως τον XVI αιώνα, και στην συνέχεια θα ακολουθήσουν κυρίως ιταλοί μελετητές όπως π.χ. ο Oronzo Parlangèli, ο Giovanni Alessio και ο Carlo Battisti.
Το 1914, ο Γερμανός γλωσσολόγος Rohlfs σε ηλικία μόλις 22 ετών, ήρθε για πρώτη φορά στην Νότια Ιταλία για να συγκεντρώσει το απαραίτητο υλικό για την διδακτορική του διατριβή. Το προϊόν της έρευνάς του ήταν ένα βιβλίο[3] που κατέρριψε την θεωρία του Morosi για την προέλευση των ελληνικών ιδιωμάτων της Νότιας Ιταλίας από βυζαντινούς αποίκους[4]. Ο Rohlfs ήταν ο κύριος υποστηρικτής της αρχαϊκής διατριβής, σε αντίθεση με την βυζαντινή που διατύπωσε ο «Morosi»: σε όλα του τα έργα υποστηρίζει ότι οι ιταλοελληνικές ποικιλίες αποτελούν την μαρτυρία του Ελληνικού Πολιτισμού στην Νότια Ιταλία, που συνεχίζεται αδιάκοπα από την ίδρυση των πρώτων ελληνικών αποικιών τον VIII αιώνα π.Χ.[5]. Αν και έχουν υποστεί κάποια βυζαντινή επιρροή, οι ιταλοελληνικές διάλεκτοι προέρχονταν, από την αρχαία ελληνική και, ειδικότερα, από την δωρική. Η κύρια συμβολή του Γερμανού έγκειται στο ότι κατέγραψε από απλούς ανθρώπους άγνωστο ως τότε υλικό, το μελέτησε με προσοχή και διαπίστωσε την ζωντανή παρουσία εκατοντάδων αρχαϊσμών, οι οποίοι μαρτυρούν την αδιάκοπη συνέχεια της γλωσσικής παράδοσης από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Ορισμένοι επιστήμονες δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι η προφορική παράδοση έχει ισχυρές ρίζες που ανάγονται στα βάθη των αιώνων. Ο Rohlfs έδωσε έμφαση στα δωρικά στοιχεία, π.χ. «àsamo, lanò, nasìda, àchò», κ.τ.λ. Σημαντικά άλλωστε είναι τα άφθονα σημασιολογικά δάνεια από την Αρχαία Ελληνική, όπως το «argàti» είναι το εύρωστο βόδι για βαριές εργασίες. Επιπλέον, για να υποστηρίξει τη διατριβή του, εντόπισε κάποιες διαφορές σε σχέση με την νεοελληνική ως προς ορισμένες μορφοσυντακτικές δομές, π.χ., σε αντίθεση με την Νεοελληνική, στην «Griko» ο χρόνος μέλλων εκφράζεται με τον ενεστώτα, η δήλωση διαρκείας μιας ενέργειας γίνεται με το ρήμα «steo» και την μετοχή ενεστώτα, διατηρείται το απαρέμφατο, στην απόδοση του υποθετικού λόγου δεν υπάρχει ο δυνητικός σύνδεσμος.
Η διατριβή του Rohlfs προκάλεσε μεγάλη αναταραχή και απορρίφθηκε σχεδόν από όλους τους Ιταλούς μελετητές: στο πολιτιστικό κλίμα της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου στην Ιταλία, η διατριβή του θεωρήθηκε απαράδεκτη, επειδή αμφισβητούσε την ελληνικότητα της Nότιας Ιταλίας, αφού υποστήριξε την εθνική συνέχεια μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων που έφτασαν στην Μεγάλη Ελλάδα στα αρχαία χρόνια. Για να υπερασπιστεί αυτή την υπόθεση, ο Rohlfs αρνήθηκε ακόμη και τον λατινισμό των νοτίων περιοχών μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση. Επομένως, ολόκληρη η ελληνόφωνη περιοχή της Νότιας Ιταλίας θα είχε ρωμανικοποιηθεί μόλις πρόσφατα, μετά το τέλος της βυζαντινής κυριαρχίας στην Νότια Ιταλία (IX μ.Χ. αι. για την Σικελία, μετά την αραβική εισβολή, X-XI μ.Χ. αι. για την Απουλία και την Καλαβρία, με την κατάκτηση των Νορμανδών).
Στις ίδιες θέσεις με τον Rohlfs ήρθε και ο Α. Καραναστάσης, ο οποίος μας έδωσε δύο πολύ σημαντικά βιβλία, ένα λεξικό και μια γραμματική[6]. Ο Α. Καραναστάσης υποστήριξε ότι η γλώσσα των Ελληνοφώνων της Κάτω Ιταλίας, παρά τις κάποιες ομοιότητες που παρουσιάζει με τις νότιες νεοελληνικές διαλέκτους, έχει τον δικό της ανεξάρτητο χαρακτήρα, ο οποίος δεν παρουσιάζει καμία συγγένεια με την γλώσσα Βυζαντινών αποίκων. Έτσι, η νεοελληνική μορφή των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας ξεκίνησε από τον 3ο π. Χ. αι., τότε που η Ελληνιστική Κοινή ισοπέδωσε όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους και απλούστευσε την μορφή της γλώσσας.
Μία τρίτη θεωρία, είναι αυτή του Fanciullo[7], ο οποίος έγραψε ότι η Ελληνική Γλώσσα διαδίδεται στην Νότια Απουλία κατά την Ρωμαϊκή κατάκτηση, διότι κατ’ αυτήν την περίοδο, οι σχέσεις με την τότε ελληνόφωνη Μικρά Ασία ήταν πολύ στενές, πράγμα που αποδεικνύεται και από τις ανασκαφές που γίνονται στην περιοχή. Μάλιστα, ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους η αντιπαράθεση μεταξύ της θεωρίας του Morosi και του Rholfs αποδείχθηκε ασυμβίβαστη ήταν το γεγονός ότι δεν ελήφθη υπόψη η πιθανότητα διγλωσσίας, με την έννοια της συνύπαρξης πολλών γλωσσών σε μια ενιαία περιοχή: η διατριβή του “συμβιβασμού” δεν αποκλείει την υπόθεση της γλωσσικής συνέχειας με τα αρχαία ελληνικά, αλλά και αξιολογεί την σημασία των πιθανών γλωσσικών συνεισφορών που συνέκλιναν σε μεταγενέστερες περιόδους.
Ολοκληρώνω την έκθέση μου με ένα δικό μου ποίημά στο «Griko»!
Pprikì fonì s’ajèra
Stàzi i ora na taràssone
si’ vvaligia tèssera tsìnsula,
si’ ppunga mia janèdda
ce si’ kkardìa tossi miscìa.
Me ta maddìa pu klèone, schorìs lòja,
andevènnon’ apàno so’ vvagone,
vloiònta ta petìattu pu ‘en anoùne,
cheretònta tes jinèke ponimmène.
O papùna assatìa assatìa taràssi,
to fìsimottu skànni
ti’ pprikì fonì s’ajèra,
ta paddhikària pane na patètsone!
Olimèra ce olinìtta
stèone me ti’ mmiscìa
na klàsone t’aràttia nomèna atti stirèi Cloto
ja na diplòsone mapàle ti’ ttrùa tis dikìtto zoì.
[1] Τα τραγούδια που συγκέντρωσε ο Witte δημοσιεύτηκαν στο WITTE CARL, Griechische Volkslieder im Süden von Italien, in ‘Gesellschafter, σελ. 697, 1821 και στη συνέχεια ανελήφθη από τον A.F. Ο Pott, μαζί με μια λίστα λεξιλογίου, στο Altgriechische im heutigen Kalabrien? στο Philologus 11 (1856).
[2] Στις αρχές του VIII αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Λέων III ο Ίσαυρος με δύο διατάγματα, του 726 και του 730, απαγόρευσε τη λατρεία των ιερών εικόνων (εικονομαχία). Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν ότι οι Έλληνες μοναχοί θα είχαν φτάσει στην Απουλία κατά τη διάρκεια του εικονομαχικού αγώνα για να γλιτώσει τον διωγμό υπό τον Κωνσταντίνο V και θα είχαν καταφύγει στις ακτές του Σαλέντου. Φτάνοντας εδώ, οι μοναχοί συνέχισαν να ζουν σύμφωνα με την οργάνωσή τους και προσάρμοσαν φυσικές σπηλιές σε ερμιτικά κελιά. Κατά τον X-XI αιώνα οι Βασιλιάνοι πρόσθεσαν άλλα σπήλαια που χρησίμευαν ως αποθέματα για το άλεσμα των ελιών, έχτισαν υπόγεια ελαιοτριβεία και γύρω τους άρχισαν να δημιουργούνται καλύβες αγροτών και βοσκών που βοηθούσαν τους μοναχούς στις δραστηριότητες τους και συμμετείχαν επίσης στις λειτουργίες. Επομένως, οι μοναχοί θα είχαν διαδώσει όχι μόνο τη ελληνική θρησκεία, αλλά και τον ελληνικό πολιτισμό και την γλώσσα.
[3] Gerhard Rohlfs, Griechen und Romanen in Unteritalien: ein Beitrag zur Geschichte der unteritalienischen Grazitat, Genève, 1924.
[4] Giuseppe Morosi είχε παρατηρήσει ότι οι ελληνικές μας διάλεκτοι παρουσιάζουν μια “Αιολική-Δωρική ιδιαιτερότητα” παρούσα σε όλες τις νεοελληνικές διαλέκτους, Studi dei dialetti greci della terra d’Otranto, Lecce 1870.
[5] Στις αρχές του VIII αιώνα π.Χ. στην Ελλάδα υπήρξε ένα δεύτερο κύμα μετανάστευσης που οι ιστορικοί αποκαλούν «δεύτερο ελληνικό αποικισμό». Τα αίτια ήταν διάφορα: η δημογραφική αύξηση μετά την ταχεία ανάπτυξη των πόλεων, την ανάγκη εύρεσης νέων εκτάσεων προς εκμετάλλευση για την γεωργία και την κτηνοτροφία, κτλ. Ως εκ τούτου προέκυψε η ιδέα των μεταναστεύσεων σε νέα εδάφη που αφορούσε όχι μόνο την Μικρά Ασία, αλλά και τις ακτές της σημερινής Μαύρης Θάλασσας, ορισμένες περιοχές της Βόρειας Αφρικής και η σημερινή Γαλλία. Οι Έλληνες, όμως, έλκονταν πάνω από όλα από την Νότια Ιταλία και από την Σικελία, όπου η επικράτεια αποδείχθηκε ευνοϊκή για την ίδρυση νέων πόλεων πλούσιων και ισχυρών, έτσι ώστε, σύντομα, η νότια Ιταλία έγινε γνωστή ως Magna Graecia.
[6] Αναστάσιος Καραναστάσης, Ιστορικόν Λεξικόν των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας, Αθήνα 1984 – 1992 .
Αναστάσιος Καραναστάσης, Γραμματική των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας, Αθήνα 1997.
[7] Francesco Fanciullo, Latino e greco nel Salento, άρθρο στο βιβλίο Storia di Lecce. Dai Bizantini agli Aragonesi, Laterza 1994.
