Απέχει 22 περίπου χιλιόμετρα από τη Μεγαλόπολη. Βρίσκεται στις νότιες υπώρειες του Λυκαίου όρους.
Σήμερα, 1 χμ. βόρεια, υπάρχει ομώνυμο χωριό που αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Μεγαλόπολης με πληθυσμό 65 περίπου κατοίκους.
Ιστορία
Θεωρείται η αρχαιότερη πόλη στον κόσμο (10.000 – 8.000 π.Χ.) Κατά την αρχαιότητα ήταν ιερή πόλη των Αρκάδων . Ήταν μια πόλη γεμάτη φως. Άλλωστε βρίσκεται στο όρος Λύκαιο, που σημαίνει φωτεινό, και δεσπόζει στον Πελοποννησιακό χώρο προσφέροντας μοναδική θέα.
Ο Παυσανίας τη χαρακτηρίζει ως την αρχαιότερη απ΄ όλες τις πόλεις που υπήρξαν ποτέ πάνω σε ηπειρωτική ή νησιωτική γη, ως την πρώτη πόλη που είδε το φως του ήλιου, ως την πόλη υπόδειγμα για τη δημιουργία άλλων πόλεων (Παυσανίας VIII,38,1).
Pausanias Perieg., Graeciae descriptio (0525: 001)
“Pausaniae Graeciae descriptio, 3 vols.”, Ed. Spiro, F. Leipzig: Teubner, 1903, Repr. 1:1967. Book 8, chapter 2, section 1, line 2
Λυκάων δὲ ὁ Πελασγοῦ τοσάδε εὗρεν ἢ ὁ πατήρ 8.2.1.2 οἱ σοφώτερα· Λυκόσουράν τε γὰρ πόλιν ᾤκισεν ἐν τῷ ὄρει τῷ Λυκαίῳ καὶ Δία ὠνόμασε Λυκαῖον καὶ ἀγῶνα ἔθηκε Λύκαια. οὐκέτι δὲ τὰ παρ’ Ἀθηναίοις Παναθήναια τεθῆναι πρότερα ἀποφαίνομαι· τούτῳ γὰρ τῷ ἀγῶνι Ἀθήναια ὄνομα ἦν, Παναθήναια δὲ κληθῆναί φασιν ἐπὶ Θησέως, ὅτι ὑπὸ Ἀθηναίων ἐτέθη συνειλεγ8.2.2.1 μένων ἐς μίαν ἁπάντων πόλιν. Pausanias Perieg., Graeciae descriptio (0525: 001)
“Pausaniae Graeciae descriptio, 3 vols.”, Ed. Spiro, F. 4 Leipzig: Teubner, 1903, Repr. 1:1967. Book 8, chapter 2, section 1, line 2
Απόδοση
Ο γιος του Πελασγού Λυκάων, με περισσότερη πείρα από τον πατέρα του, έκανε το εξής: συνοίκησε την πόλη Λυκόσουρα στο Λύκαιο όρος, έδωσε στο Δία το προσωνύμιο λύκαιος και ίδρυσε τα Λύκαια, μια γιορτή με αγώνες. Έχω τη γνώμη πως η γιορτή των Αθηναίων Παναθήναια δεν ιδρύθηκε από τα Λύκαια∙ η αθηναϊκή γιορτή λεγόταν Αθήναια, και ονομάστηκε, όπως λένε, Παναθήναια στον καιρό του Θησέα, γιατί γίνονταν απ’ όλους τους αθηναίους, αφότου συνοικίστηκαν σε μία πόλη.
Pausanias Perieg., Graeciae descriptio Book 8, chapter 38, section 1, line 4
ἀνωτέρω δὲ ὀλίγον τείχους τε περίβολος τῆς Λυκοσούρας ἐστὶ καὶ οἰκήτορες ἔνεισιν οὐ πολλοί. πόλεων δέ, ὁπόσας ἐπὶ τῇ ἠπείρῳ ἔδειξε γῆ καὶ ἐν νήσοις, 8.38.1.4
Λυκόσουρά ἐστι πρεσβυτάτη, καὶ ταύτην εἶδεν ὁ ἥλιος 8.38.1.5
πρώτην· ἀπὸ ταύτης δὲ οἱ λοιποὶ ποιεῖσθαι πόλεις μεμαθήκασιν ἄνθρωποι. 8.38.2.1 ἐν ἀριστερᾷ δὲ τοῦ ἱεροῦ τῆς Δεσποίνης τὸ ὄρος ἐστὶ τὸ Λύκαιον· καλοῦσι δὲ αὐτὸ καὶ Ὄλυμπον καὶ Ἱεράν γε ἕτεροι τῶν Ἀρκάδων κορυφήν. τραφῆναι δὲ τὸν Δία φασὶν ἐν τῷ ὄρει τούτῳ· καὶ χώρα τέ 8.38.2.5 ἐστιν ἐν τῷ Λυκαίῳ Κρητέα καλουμένη – αὕτη δὲ ἡ Κρητέα ἐστὶν ἐξ ἀριστερᾶς Ἀπόλλωνος ἄλσους ἐπίκλησιν Παρρασίου – καὶ τὴν Κρήτην, ἔνθα ὁ Κρητῶν ἔχει λόγος τραφῆναι Δία, τὸ χωρίον τοῦτο εἶναι καὶ 8.38.3.1 οὐ [διὰ] τὴν νῆσον ἀμφισβητοῦσιν οἱ Ἀρκάδες.
Pausanias Perieg., Graeciae descriptio Book 8, chapter 38, section 1, line 4
Απόδοση
Λίγο ψηλότερα είναι ο περίβολος του τείχους της Λυκόσουρας, μέσα στον οποίο υπάρχουν λίγοι κάτοικοι. Η Λυκόσουρα είναι η αρχαιότερη απ’ όλες τις πόλεις που υπήρξαν ποτέ πάνω σε ηπειρωτική ή νησιωτική γη, η πρώτη πόλη που είδε το φως του ηλίου∙ χρησίμεψε ως το υπόδειγμα για τη δημιουργία άλλων πόλεων.
[2] Αριστερά του ιερού της Δέσποινας είναι το Λύκαιον όρος, το οποίον άλλοι Αρκάδες το λένε Όλυμπο ή Ιερά κορυφή. Λένε πως ο Δίας ανατράφηκε στο βουνό αυτό· υπάρχει και περιοχή στο Λύκαιο ονομαζόμενη Κρητέα, αριστερά του άλσους του παρράσιου Απόλλωνα· οι Αρκάδες ισχυρίζονται πως η Κρήτη, όπου κατά τις παραδόσεις των Κρητών ανατράφηκε ο Δίας είναι η θέση αύτη κι όχι το νησί. 6 Ιδρυτής της ήταν ο Λυκάων, γιος του Πελασγού και της νύμφης Κυλλήνης. Αυτός την κατέστησε έδρα των βασιλέων της Αρκαδίας. Όταν το 396 π.Χ. ιδρύθηκε η Μεγαλόπολη, οι Λυκοσουρείς αρνήθηκαν να μετοικήσουν εκεί και κατέφυγαν στο Ιερό της Δέσποινας, που βρισκόταν στη Λυκόσουρα και αποτελούσε κέντρο λατρείας των Αρκάδων. Έτσι, οι υπόλοιποι Αρκάδες, σεβόμενοι το Ιερό της Δέσποινας, τους άφησαν να παραμείνουν στην πόλη τους. Η αρχαία Λυκόσουρα περιβαλλόταν από οχυρωτικό περίβολο, χτισμένο ισοδομικά ή πολυγωνικά, χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια ενώ οι πολύ απόκρημνες πλαγιές της ήταν ανοχύρωτες. Ο λόφος με τα λείψανα αυτού του οχυρωτικού περιβόλου της αρχαίας Λυκόσουρας ήταν γνωστός ως “Παλιόκαστρο της Στάλας”
Αρχαιολογικά ευρήματα
Οι ανασκαφές του 19ου αι. έφεραν στο φως το φημισμένο Ιερό της Δέσποινας (ανατολικά της Ακρόπολης) ερείπια των βωμών της Δέσποινας και της Δήμητρας, οικοδομικό συγκρότημα στα δυτικά του κυρίως ιερού, κρηνικό οικοδόμημα. Πρωτότυπα γλυπτών, που βρέθηκαν στο χώρο 8 αυτό, φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Ιερό της Δέσποινας 3d
reconstructionn of the temple of Despoina at Lycosura
https://youtu.be/ZcxBws1ogko?si=qeAaxPscRNLST0S8
Με ένα κλίκ παραπάνω θα δείτε το βίντεο για την αρχαία Λυκόσουρα Δέσποινα κόρη Δήμητρας και Ποσειδώνα
Στην ελληνική μυθολογία, η Δέσποινα ήταν κόρη της Δήμητρας και του Ποσειδώνα και αδελφή του Αρίωνα. Ήταν η θεά των μυστηρίων των αρκαδικών λατρειών που λατρευόταν με τον τίτλο Δέσποινα, μαζί με τη μητέρα της Δήμητρα, μια από τις κεντρικές μορφές των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Το πραγματικό της όνομα δεν μπορούσε να αποκαλυφθεί σε κανέναν εκτός από εκείνους που ήταν μυημένοι στα μυστήριά της. Γράφοντας κατά τον δεύτερο αιώνα μ.Χ., ο Παυσανίας ανέφερε ότι η Δήμητρα είχε δύο κόρες. Η Κόρη γεννήθηκε πρώτη, πριν γεννηθεί η Δέσποινα, με τον Δία να είναι ο πατέρας της Κόρης και τον Ποσειδώνα να είναι ο πατέρας της Δέσποινας.
Ο Παυσανίας ξεκαθάρισε ότι η Κόρη είναι η Περσεφόνη, αν και δεν αποκάλυψε το πραγματικό όνομα της Δέσποινας. Στον μύθο, ο Ποσειδώνας είδε τη Δήμητρα και την επιθύμησε. Για να τον αποφύγει, πήρε την αρχαϊκή της μορφή φοράδας, αλλά αυτός πήρε τη μορφή επιβήτορα και ζευγάρωσε μαζί της. Από αυτή την ένωση η Δήμητρα γέννησε μια κόρη, τη Δέσποινα, και ένα υπέροχο άλογο, τον Αρίωνα. Λόγω του θυμού της με αυτή την τροπή των γεγονότων, η Δήμητρα έλαβε επίσης το επίθετο Ερινύς (μαίνουσα).
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΕΞΕΩΣ: ΔΕΣΠΟΙΝΑ Η λέξη Δέσποινα, «κυρία», προέρχεται από τη μυκηναϊκή ελληνική des-Πότνια η οποία ερμηνεύεται ως «κυρία του σπιτιού», στην μυκηναϊκή Γραμμική Γραφή Β (από Dem / dom, δομ = “Δόμος” = σπίτι”, και potni, πότνι = “κυρία”), Η αρσενική μορφή είναι Δεσπότης = “κύριος του σπιτιού”. Σχετικές λέξεις είναι η μυκηναϊκή ελληνική Πότνια και Posedao (Ποσειδών), τα οποία παραδόθηκαν στην κλασική Ελλάδα με την ίδια σημασία.
Η λέξη Δήμητρα ερμηνεύεται ως “Η μητέρα του σπιτιού”. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΕΞΕΩΣ: ΠΟΤΝΙΑ πότνια, θεωνύμιο ἡ, τ. κλητ. και πότνα, Α (ως τιμητική προσφώνηση θεάς ή εξέχουσας θνητής γυναίκας) 1. ως ουσ. βασίλισσα, δέσποινα, κυρία 2. ως επίθ. τιμημένη, σεβαστή, μεγαλοπρεπής Το αρχαϊκού τύπου όνομα πότνια αποτελεί, κατά την πιθανότερη άποψη, θηλυκό τής λέξεως πόσις, (το πόσις στην κλασική εποχή δηλώνει τον νόμιμο σύζυγο, αλλά η αρχική του σημασία ήταν «κύριος, αφέντης»). Προσωνύμιο της κόρης του Ποσειδώνα και της Δήμητρας. Είναι το πρώτο και σεβαστότερο ιερό των Μεγαλοπολιτών. Στην ανατολική πλευρά ήταν η είσοδος του Ναού. Δεξιά του Ναού βρισκόταν η μακρά στοά και μπροστά σ’ αυτή βρισκόταν ο Βωμός της Μεγάλης Μητέρας, ο Βωμός της Δέσποινας και ο Βωμός της Δήμητρας. Το κρηπίδωμα του Ναού είχε μήκος 21,35 μ. και ο σηκός είχε πλάτος 11,15 μ. Στη νότια πλευρά και στην υπερκείμενη πλαγιά είχαν χτιστεί 10 βαθμίδες με ογκόλιθους που χρησίμευαν ως εδώλια απ’ όπου παρακολουθούσαν τις μυστικές ιεροπραξίες. Στον πρόναο υπήρχε πρόσταση έξι δωρικών κιόνων με 20 ραβδώσεις και κάτω διάμετρο 81 εκ. Το δάπεδό του ήταν πλακόστρωτο και το δάπεδο του σηκού ήταν ψηφιδωτό.
Ο αρχαιότερος ναός της Δέσποινας, που ήταν μικρότερος, χτίστηκε τον 4ο αι. π.Χ. Το 180 π.Χ. ή το 176 π.Χ. ανοικοδομήθηκε. Απ’ αυτήν την ανοικοδόμησή του προκύπτουν και τα στοιχεία που υπάρχουν για την αναπαράστασή του. Τα αγάλματα της Δήμητρας, της Δέσποινας, της Αρτέμιδος, του Άνυτου
Στο Ιερό της Δέσποινας στήθηκαν τα κολοσσιαία αγάλματα της Δήμητρας, της Δέσποινας, της Αρτέμιδος και του Άνυτου, τα οποία είχε φιλοτεχνήσει ο Μεσσήνιος γλύπτης Δαμοφών, το πρώτο μισό του 2ου π.Χ. αιώνα. Τα αγάλματα αυτά, ο θρόνος που κάθονταν, το στήριγμα κάτω από τα πόδια τους ήταν φτιαγμένα από μάρμαρο Δολιανών και φιλοτεχνήθηκαν όλα πάνω σε ένα κομμάτι μαρμάρου, το οποίο σύμφωνα με τον Παυσανία (VIII ,37, 2-4) έσκαψαν και το βρήκαν κοντά στο Ιερό, οδηγημένοι από όνειρο.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία και τα αρχαιολογικά ευρήματα, το συνολικό πλάτος του βάθρου πάνω στο οποίο βρίσκονταν τα αγάλματα ήταν 8,40 μέτρα και το ύψος των όρθιων μορφών υπολογίζεται από τον G. Dickins σε 3,78 μ. ενώ το συνολικό ύψος του βάθρου και των αγαλμάτων μαζί ήταν περίπου 6,00 μ. Η Δήμητρα αναπαρίσταται κρατώντας δάδα στο δεξί της χέρι ενώ με το αριστερό της χέρι ακουμπά τη Δέσποινα.
Η Δέσποινα κρατά σκήπτρο στο αριστερό της χέρι και με το δεξί της χέρι κρατά τη λεγόμενη “κίστη” την οποία και ακουμπά στα γόνατά της. Η κίστη ήταν κουτί κυλινδρικού συνήθως σχήματος με κάλυμμα από πάνω. Την έφτιαχναν από ευλύγιστα κλαδιά τα οποία έπλεκαν σε σχήμα κουτιού. Στα ελευσινιακά μνημεία την έφεραν γυναίκες στο κεφάλι τους. Μέσα στην κίστη υπήρχαν ιερά αντικείμενα χρησιμοποιούμενα στις μυστικές τελετές.
Η Δέσποινα και η Δήμητρα κάθονταν στο θρόνο και εκατέρωθεν του θρόνου κοντά στη Δήμητρα βρίσκεται όρθια η Άρτεμη, ντυμένη με δέρμα ελαφιού η οποία προτείνει το δεξί της πόδι, κρατώντας δάδα στο δεξί της χέρι και δύο δράκοντες στο αριστερό. Στον ώμο της φέρει τη φαρέτρα και στα πόδια της κάθεται μια κυνηγετική σκύλα. Αριστερά και δίπλα στο άγαλμα της Δέσποινας στέκεται όρθιος ο Τιτάνας Άνυτος που είναι οπλισμένος.
Έχει κατεβασμένο το δεξί του χέρι κοντά στο μηρό, κρατώντας ίσως το κράνος του, ενώ με το αριστερό κρατά το δόρυ με το οποίο και ακουμπά στο έδαφος. Είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του Παυσανία οι Μεγαλοπολίτες έκοψαν νόμισμα στη μία όψη του οποίου υπήρχε η επιγραφή “Μεγαλοπολειτών” και η παράσταση του 14 συντάγματος του Δαμοφώντα, πάνω στην οποία βασίστηκε ο G. Dickins (1906-7) για την αναπαράσταση του συντάγματος.
Το Μέγαρο της Δέσποινας Νότια και ανατολικά του Ιερού της Δέσποινας, προχωρώντας στη ράχη του όρους φαινόταν η πρόσοψη του “Μεγάρου της Δέσποινας” ερείπια του οποίου σώζονται στην περιοχή “Ράχη”. Το πλάτος του Μεγάρου έφτανε τα 8,30 μέτρα. Δύο λίθινες σκάλες αριστερά και δεξιά του κυρίως Βωμού, πλάτους 1,16 μ. οδηγούσαν στο Βωμό που είχε στην πρόσοψή του 6 ορθοστάτες, ύψους 1,30 μέτρων, με τρίγλυφα και μετώπες. Η πρόσοψή του ήταν περίπου 6 μ. πλάτος. Εκεί γίνονταν οι θυσίες και το κάψιμο των θυμάτων. Πιο πέρα από το Μέγαρο υπήρχε άλσος αφιερωμένο στη Δέσποινα γύρω από το οποίο υπήρχε λίθινος τοίχος. Μέσα σ’ αυτό υπήρχε μια ελιά και μια βαλανιδιά φυτρωμένες από κοινή ρίζα χωρίς αυτό να είναι αποτέλεσμα επέμβασης κάποιου καλλιεργητή (Παυσ. VIII,37,10).
Κοντά στο άλσος υπήρχε Βωμός του Ίππιου Ποσειδώνα, πατέρα της Δέσποινας και των άλλων θεών. 15 Το νερό στο Λύκαιον Η κρήνη της Λυκόσουρας Χτίστηκε το 180 π.Χ. Ανοικοδομήθηκε μια φορά στα Ρωμαϊκά χρόνια και μια στα προχωρημένα χριστιανικά. Βρισκόταν νοτιοανατολικά της Ακρόπολης της Λυκόσουρας. Είχε σχήμα τετραγώνου χτισμένο με μεγάλες ορθογώνιες πέτρες, με πρόσοψη προς το νότο, πλάτους 9,40 μέτρα.
Στο εσωτερικό του πίσω τοίχου υπήρχε σκάλα που χρησίμευε για την κάθοδο στο εσωτερικό της κρήνης και τον καθαρισμό αυτής. Στη βόρεια πλευρά της κρήνης υπήρχε ένας αγωγός που τη συνέδεε με υπερκείμενο βράχο. Από εκεί έπεφτε το νερό από ύψος 2,60 μ. στο ψηλότερο τμήμα του κρηνικού κτίσματος και μεταφερόταν σε ορθογώνια λεκάνη 8,87 μέτρα Χ 3,20 μέτρα όπου ηρεμούσε και γινόταν καθίζηση της σκόνης και των σωματιδίων χώματος που τυχόν περιείχε. Από 16 εκεί, όταν έφτανε σε αυτή το ύψος των 87 εκατοστών, έπεφτε έξω μέσα από 4 κρουνούς που υπήρχαν στο νότιο τοίχο. Έξω από την κρήνη υπήρχαν χτισμένοι πρόχειροι τοίχοι για να συγκρατούν τα χώματα καθώς εκεί το έδαφος ήταν κατηφορικό. Σήμερα σώζονται ερείπια της κατασκευής, τμήμα τοίχου από ορθογώνιους ογκόλιθους, τμήμα δαπέδου της κρήνης, φτιαγμένο με μικρές, λείες πέτρες σαν ψηφιδωτό, με τεχνική που χρησιμοποιούσαν και για το χτίσιμο των λουτρών.
Πηγές:
https://arcadiaportal.gr/news/lykosoyra-i-ieri-poli-ton-arkadon-iarhaioteri-toy-kosmoy arcadians.gr
https://panarkadikiomospondiaellados.gr/lykosoura/
Ἑλλάδος περιήγησις -Παυσανίας – Αρκαδικά https://argolikeseidhseis.gr/2015/10/10000-8000.html
Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας (ΤLG)
Photos
Nefasdicere (= J. Matthew Harrington), https://commons.wikimedia.org/wiki/
George E. Koronaios, National Archaeological Museum of Athens. Athens, Greece. Text CREDIT: Museum inscription., https://commons.wikimedia.org/wiki/
Nefasdicere at English Wikipedia, Transferred from en.wikipedia to Commons by Alaniaris using CommonsHelper. https://commons.wikimedia.org/wiki/
