Η Μενίππεια σάτιρα είναι ένα λογοτεχνικό είδος που έλαβε το όνομά του από τον κυνικό φιλόσοφο και σατιρικό συγγραφέα Μένιππο (3ος αιώνας π.Χ.). Χαρακτηρίζεται από την ανάμειξη πεζού λόγου με άλλες μορφές, όπως η ποίηση, και συχνά έχει φιλοσοφικό, κριτικό, ή χλευαστικό χαρακτήρα. Το μοναδικό σωζόμενο παράδειγμα είναι η Αποκολοκύνθωση του Σενέκα που έχει μεταφραστεί και στα Ελληνικά
Ο Διογένης ο Λαέρτιος μας μια για τον Μένιππο.
Ο Μένιππος υπήρξε διακεκριμένος Έλληνας Κυνικός. μαθητής του Μητροκλή, που άκμασε κατά τον 3o π.Χ. αιώνα. Καταγόταν από τα Γάδαρα. το σημερινό Ουμ Καΐς της Ιορδανίας, που ήταν «πόλις Ελληνίς». Υπήρξε δούλος από καταγωγή. Το αφεντικό του ήταν κάποιος Πόντιος με τ’ όνομα Βάτων. Αργότερα ο Μένιππος κατάφερε να πλουτίσει, κατ’ άλλους με την επαιτεία, κατ’ άλλους με την τοκογλυφία, και να εξαγοράσει δικαιώματα ελεύθερου πολίτη στη Θήβα. Τα έργα του, τα οποία δεν σώζονται σήμερα, επηρέασαν σημαντικά τα έργα του Βάρρωνα και του Λουκιανού. Η Μενίππεια σάτιρα πήρε το όνομα της από αυτόν
Διογένους Λαερτίου : Βίοι Φιλοσόφων
Μ Ε N I II Π Ο Σ
Απόδοση Νίκος Κυριόπουλος
‘Ο Μένιππος, κυνικός κι’ αυτός, Φοίνιξ εκ καταγωγής, ήταν δούλος όπως λέει ο Αχαϊκός στην «’Ηθική» του. Ό Διοκλής μας πληροφορεί επί πλέον ότι ο κύριός του ήταν Πόντιος και λεγόταν Βάτων. Καθώς όμως η φιλαργυρία του τον έκαμνε πολύ αποφασιστικόν στη ζητιανιά, κατώρθωσε να γίνη πολίτης των θηβών (δηλ. συγκέντρωσε χρήματα, και εξαγοράστηκε) .
Δεν υπάρχει τίποτε το σπουδαίο σ’ αυτόν. Τα βιβλία του όμως είναι γεμάτα από σάτυρες και παρωδίες σαν εκείνες του συμπατριώτη του Μελέαγρου.
Ό Έρμιππος αναφέρει ότι τόκιζε χρήματα με την ημέρα, γι’ αυτό τον έλεγαν καί ημεροδανειστή. Συνήθιζε να δίνη δάνεια στη ναυτιλία με ενέχυρα, κι’ έτσι κέρδιζε πάμπολλα χρήματα. Στο τέλος έπεσε θύμα συνωμοσίας, τα έχασε όλα, και καταβληθείς υπό αθυμίας κρεμάστηκε. Τον παρωδήσαμε κι’ εμείς με τους ακόλουθους στίχους:
’Ίσως σου είναι γνωστός ο Μένιππος, Φοίνικας από καταγωγή άλλα Κρητικός σκύλος. Ένας ημεροδανειστής —έτσι τον έλεγαν.
Στή Θήβα, όταν μια μέρα καταστράφηκε ή επιχείρησή του, καί τα έχασε όλα, κι’ ούτε καταλάβαινε τι θα πή Κυνικός, Αυτός κρεμάστηκε.
Μερικοί συγγραφείς ισχυρίζονται ότι τα αποδιδόμενα εις αυτόν βιβλία δεν είναι δικά του άλλα τοϋ Διονυσίου καί του Ζωπύρου από τον Κολοφώνα πού τάγραφαν για να διασκεδάζουν κι’ έβαζαν το δικό του όνομα γιατί αυτός μπορούσε να τα διάθεση επωφελώς.
Υπήρξαν δε έξι Μένιπποι:
- ’Εκείνος πού έγραψε Ιστορία των Λυδών καί μια επιτομή του Ξάνθου.
- ‘Ο Μένιππος πού εξετάσαμε.
- Ένας σοφιστής από τη Στρατονίκεια και
Κάριος εκ καταγωγής.
- Ένας ανδριαντοποιός.
5 και
- Ζωγράφοι πού μνημονεύονται από τον Απολλόδωρο.
‘Οπωσδήποτε, τα συγγράμματα του Μένιππου του κυνικού είναι δεκατρία τον αριθμόν :
Νέκυια (Νεκρομάντις) .
Διαθήκες.
Επιστολές τεχνικές σαν να τις σύνταξαν οι θεοί.
Απάντησις στους φυσικούς, μαθηματικούς καί γραμματικούς. Ένα βιβλίο γύρω από τήν γέννησιν του Επικούρου.
Για τις τελετουργίες τής Σχολής τήν 20ήν κάθε μηνός.
Καί άλλα έργα.
Διογένης Λάερτιος 6.9911. – 6.101.3
Μένιππος
Αρχαίον Κείμενον
Μένιππος, καὶ οὗτος κυνικός, τὸ ἀνέκαθεν ἦν Φοῖνιξ, δοῦλος, ὥς φησιν Ἀχαϊκὸς ἐν Ἠθικοῖς. Διοκλῆς δὲ καὶ τὸν δεσπότην αὐτοῦ Ποντικὸν εἶναι καὶ Βάτωνα καλεῖσθαι. ἀτηρότερον δ’
αἰτῶν ὑπὸ φιλαργυρίας ἴσχυσε Θηβαῖος γενέσθαι.
6.99.5
Φέρει μὲν οὖν σπουδαῖον οὐδέν· τὰ δὲ βιβλία αὐτοῦ πολλοῦ
καταγέλωτος γέμει καί τι ἴσον τοῖς Μελεάγρου τοῦ κατ’ αὐτὸν γενομένου.
Φησὶ δ’ Ἕρμιππος (FHG III. 45) ἡμεροδανειστὴν αὐτὸν γεγονέναι καὶ καλεῖσθαι· καὶ γὰρ ναυτικῷ τόκῳ δανείζειν καὶ
6.100.1
ἐξενεχυριάζειν, ὥστε πάμπλειστα χρήματα ἀθροίζειν· τέλος δ’ἐπιβουλευθέντα πάντων στερηθῆναι καὶ ὑπ’ ἀθυμίας βρόχῳ τὸν
βίον μεταλλάξαι. καὶ ἡμεῖς ἐπαίξαμεν εἰς αὐτόν (App. Anth. v. 41)·
Φοίνικα τὸ γένος, ἀλλὰ Κρητικὸν κύνα,
6.100.5
ἡμεροδανειστήν – τοῦτο γὰρ ἐπεκλῄζετο –
οἶσθα Μένιππον ἴσως.
Θήβησιν οὗτος ὡς διωρύγη ποτὲ
καὶ πάντ’ ἀπέβαλεν οὐδ’ ἐνόει φύσιν κυνός,
αὑτὸν ἀνεκρέμασεν.
6.100.10
Ἔνιοι δὲ τὰ βιβλί’ αὐτοῦ οὐκ αὐτοῦ εἶναι, ἀλλὰ Διονυσίου καὶ Ζωπύρου τῶν Κολοφωνίων, οἳ τοῦ παίζειν ἕνεκα συγγράφοντες
ἐδίδοσαν αὐτῷ ὡς εὖ δυναμένῳ διαθέσθαι.
6.101.1
Γεγόνασι δὲ Μένιπποι ἕξ· πρῶτος ὁ γράψας τὰ περὶ Λυδῶν καὶ Ξάνθον ἐπιτεμόμενος (FGrH 765 T 7), δεύτερος αὐτὸς οὗτος, τρίτος Στρατονικεὺς σοφιστής, Κὰρ τὸ ἀνέκαθεν· τέταρτος ἀνδριαντο-
ποιός, πέμπτος καὶ ἕκτος ζωγράφοι· μέμνηται δ’ ἀμφοτέρων
6.101.5
Ἀπολλόδωρος (FGrH 244 F 81).
Τὰ δ‘ οὖν τοῦ κυνικοῦ βιβλία ἐστὶ δεκατρία,
Νέκυια,
Διαθῆκαι,
Ἐπιστολαὶ κεκομψευμέναι ἀπὸ τῶν θεῶν προσώπου,
6.101.10
Πρὸς τοὺς φυσικοὺς καὶ μαθηματικοὺς καὶ γραμματικοὺς καὶ
Γονὰς Ἐπικούρου καὶ
Τὰς θρησκευομένας ὑπ’ αὐτῶν εἰκάδας.
καὶ ἄλλα.
Τι είναι η Μενιππεία σάτιρα;
Η Μενίππεια σάτιρα είναι ένα λογοτεχνικό είδος που προέρχεται από τον Μένιππο τον Γαδαρηνό, έναν Κυνικό φιλόσοφο του 3ου αιώνα π.Χ. Ο ίδιος δεν άφησε γραπτά, αλλά οι μεταγενέστεροι μιμήθηκαν το ύφος του.
Πρόκειται για ένα μεικτό λογοτεχνικό είδος που συνδυάζει πρόζα και ποίηση, το σοβαρό και το γελοίο, φιλοσοφικό στοχασμό με φαντασία, παρωδία και σουρεαλιστικά στοιχεία. Η σάτιρα δεν απευθύνεται τόσο σε συγκεκριμένα πρόσωπα, όσο σε καταστάσεις, αντιλήψεις και φιλοσοφικά ρεύματα, με σκοπό να τα διακωμωδήσει ή να τα αποδημήσει.
Τα βασικά Χαρακτηριστικά
Μικτή μορφή – Συνδυασμός πρόζας και ποίησης (πεζού και έμμετρου λόγου)
Εναλλαγή ύφους – Από σοβαρό σε γελοίο, από φιλοσοφικό σε λαϊκό
Φαντασία και σουρεαλισμός – Ταξίδια στον Κάτω Κόσμο, στον Ουρανό, σε φανταστικά μέρη
Σάτιρα – Σκοπός είναι η αποδόμηση της σοβαροφάνειας, της φιλοσοφικής αυθεντίας, των κοινωνικών συμβάσεων
Φιλοσοφική διάσταση – Παρουσιάζει ιδέες με τρόπο που τις κάνει προσιτές και αμφισβητήσιμες
Κύριοι εκπρόσωποι (μεταγενέστεροι)
Λουκιανός ο Σαμοσατεύς (2ος αι. μ.Χ.): Ο σημαντικότερος συγγραφέας μενιππείας σάτιρας. Έγραψε έργα όπως:
Νεκρικοί Διάλογοι
Αληθινή Ιστορία (πρόδρομος της επιστημονικής φαντασίας!)
Ικαρομένιππος
Ρωμαίοι συγγραφείς:
Βάρρων ο Ρεατίνος (1ος αι. π.Χ.): έγραψε 150 βιβλία με τίτλο Σάτιρες Μενίππειες (χαμένα σχεδόν όλα)
Σενέκας: έργο Apocolocyntosis (παρωδία της αποθέωσης του αυτοκράτορα Κλαύδιου)
Επίδραση στη μεταγενέστερη λογοτεχνία
Η Μενίππεια σάτιρα άσκησε επιρροή σε πολλούς μεταγενέστερους συγγραφείς:
Δάντης – Θεία Κωμωδία (με την κάθοδο στον Άδη)
Ραμπελαί, Σαίξπηρ, Θερβάντες, Σβιφτ (Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ)
Ντοστογιέφσκι (ιδιαίτερα το Υπόγειο του ήρωα)
Τζόις και Πίντσον στη σύγχρονη λογοτεχνία
Η σημασία της
Η Μενίππεια σάτιρα δεν είναι απλώς χιούμορ. Είναι εργαλείο κριτικής σκέψης. Σπάει το κύρος των αυθεντιών, αποκαλύπτει την κενοδοξία πίσω από τις σοβαροφανείς ιδέες και προκαλεί τον αναγνώστη να σκεφτεί με ελευθερία και ειρωνική απόσταση.
Η Μενίππεια σάτιρα — παρά το ότι γεννήθηκε στην αρχαιότητα — παραμένει διαχρονικά επίκαιρη, γιατί θίγει θέματα καθολικά ανθρώπινα: εξουσία, πλούτο, αλαζονεία, φιλοδοξία, φιλοσοφική αυταπάτη, και πάνω απ’ όλα τη ματαιότητα. Σήμερα, μέσα σε έναν κόσμο γεμάτο υπερβολή, ψευδαισθήσεις και αυτοπροβολή, οι διδασκαλίες της είναι περισσότερο αναγκαίες από ποτέ.
Τι μας διδάσκει η Μενίππεια Σάτιρα σήμερα:
- 1. Όλα είναι παροδικά – να θυμόμαστε τη θνητότητά μας
Η σύγχρονη κοινωνία μάς σπρώχνει να κυνηγάμε:
Δόξα ,πλούτο,εμφάνιση ,αναγνώριση στα social media
Η Μενίππεια σάτιρα γελοιοποιεί αυτά τα πράγματα, δείχνοντάς μας ότι στον θάνατο όλοι είμαστε ίσοι. Αυτό δεν είναι απαισιοδοξία, είναι υπενθύμιση να ζούμε πιο ταπεινά και συνειδητά.
Να αξιολογούμε τι έχει πραγματική αξία στη ζωή – όχι τα προσωρινά «στολίδια», αλλά η απλότητα, η αυτογνωσία, η ανθρωπιά.
Η Μενίππεια σάτιρα γελοιοποιεί:
Σοφούς που νομίζουν ότι έχουν όλες τις απαντήσεις
Πολιτικούς που πιστεύουν πως θα μείνουν «αθάνατοι»
Στρατηγούς, φιλοσόφους, βασιλιάδες που έγιναν σκόνη
Σήμερα, με τον ατομικισμό και την υπερεκτίμηση του “εγώ”, ξεχνάμε ότι: Όλοι είμαστε απλώς περαστικοί.
Το χιούμορ και η αυτοειρωνεία είναι σημάδια σοφίας, όχι αδυναμίας. Όποιος μπορεί να γελάσει με τον εαυτό του είναι ελεύθερος.
- Η φιλοσοφία χρειάζεται χιούμορ, όχι σοβαροφάνεια
Η Μενιππεία σάτιρα χτυπά τη δήθεν φιλοσοφία — δηλαδή, τη φιλοσοφία που δεν οδηγεί σε πραγματική σοφία αλλά σε επίδειξη.
Σήμερα:
Βομβαρδιζόμαστε με “σοφίες” τύπου Instagram
Πολλοί μιλούν για «βαθιά νοήματα» αλλά ζουν επιφανειακά
- Η σάτιρα είναι όπλο κατά της εξουσίας και του ψέματος
Η μενιππεία σάτιρα γελοιοποιεί τους ισχυρούς, όχι για να κάνει πλάκα, αλλά για να:
αποδομήσει την ψευδαίσθηση εξουσίας
ξεγυμνώσει την υποκρισία
ελευθερώσει τη σκέψη του απλού ανθρώπου
Σήμερα που η εξουσία φοράει πολλές μάσκες (πολιτικές, οικονομικές, πολιτισμικές), η σάτιρα είναι εργαλείο κριτικής σκέψης και αντίστασης.
- Ο άνθρωπος, ανεξαρτήτως εποχής, κάνει τα ίδια λάθη
Η Μενιππεία σάτιρα μάς δείχνει ότι εδώ και χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι:
ζουν με ψευδαισθήσεις
κυνηγούν το μάταιο
ξεχνούν ότι είναι θνητοί
Άρα, δεν έχει αλλάξει τόσο ο κόσμος — το ανθρώπινο μυαλό πρέπει να αλλάξει.
Η σάτιρα μάς προσφέρει έναν καθρέφτη. Αν τον αντέχουμε, μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι.
Η Μενιππεία σάτιρα σήμερα δεν είναι απλώς «αρχαία λογοτεχνία». Είναι:
μάθημα ζωής
κριτική σκέψη με χιούμορ
υπενθύμιση για το ποιοι είμαστε
μια αντίσταση στην αυταπάτη του σύγχρονου κόσμου
Πηγές:
Διογένους Λαερτίου:Βίοι Φιλοσόφων
Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας (TLG)
Η μενίππεια σάτιρα / Το λογοτεχνικό είδος και η θεατρική «διασταύρωση». Εισαγωγή και μετάφραση: Σταύρος Τσιτσιρίδης
Δημήτρη Συμεωνίδη : Ανάλυση Μενίππειας Σάτιρας του χθες και του Σήμερα
Relihan, Joel C. – Ancient Menippean Satire (Baltimore & London: Johns Hopkins UP, 1993)
Weinbrot, Howard D. – Menippean Satire Reconsidered: From Antiquity to the Eighteenth Century (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005)
Photo Ντιέγο Βελάθκεθ – The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (DVD-ROM), distributed by DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN: 3936122202. – https://el.wikipedia.org/wiki/
