Περίφημοι ήταν οι Δέλτοι της Φιλαινίδος που μνημονεύει ο Λουκιανός (Ψευδολογιστής ή περί της αποφράδας 24).
Ο Κλήμης (Προτεπτικός 4,53P) που τα ονομάζει «Φιλαινίδος σχηματα» δηλ. σεξουαλικές στάσεις της Φιλαινίδος. Επρόκειτο για έναν εικονογραφημένο σεξουαλικό οδηγό, μια ars amatorial με πορνογραφικές στάσεις. Ο Λουκιανός (Έρωτες 28) μιλάει για τις τριβάδες που χρησιμοποιούν και τεχνητούς φαλλούς για να κάνουν ανδρόγυνους έρωτες. Ο Πολύβιος (12.13.1) την συγκαταλέγει στους αναισχυντογράφους. Το σχόλιο της Παλατινής λέει πως ήταν Σαμιώτισσα ασελγής εταίρα απ΄την Ελεφαντίνη της Αιγύπτου.
Φιλαινίς η Λευκαδία και η κουλτούρα του έρωτα. Το πρώτο εγχειρίδιο σεξουαλικής αγωγής στην ευρωπαϊκή γραμματεία
Στο βιβλίο του με τίτλο: Γυναικολόγιον- Ήτοι Αι σοφαί γυναίκες όλων των εθνών και όλων των αιώνων, μια παράξενη, αλφαβητική ανθολόγηση σημαντικών γυναικών διαχρονικά, με συνοπτικές βιογραφικές αναφορές, ο σημαντικός λόγιος Ιωάννης Σταματέλος (1822-1881), αναφέρεται και στην αρχαία ποιήτρια Φιλαινίδα, καταγόμενη από τη Λευκάδα.
Το γεγονός δεν θα είχε ιδιαίτερη σημασία, εκτός απ’αυτήν της εντοπιότητας, καθώς η ποίηση -και η γυναικεία ποίηση-, και παρά την κοινωνική θέση των γυναικών, τεκμηριώνεται και από πολλές πηγές της αρχαιότητας. Αλλά η συγκεκριμένη ποιήτρια φέρεται ως «αναισχυντογράφος», χαρακτηρισμός (ισοδυναμεί σήμερα με το ανηθικογράφος και πορνογράφος), που αφορά τον ελευθέριο και τολμηρό χαρακτήρα της ποίησής της, πρόκληση στα γυναικεία ήθη της εποχής και την απαγορευμένη παρουσία των γυναικών στον δημόσιο χώρο. Το έργο για το οποίο η Φιλαινίς- που φαίνεται ότι έζησε κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.-, χαρακτηρίζεται ως αναισχυντογράφος, έχει τίτλο Περί Αφροδισίων, ή Περί σχημάτων συνουσίας και αποτελεί το πρώτο εγχειρίδιο σεξουαλικής αγωγής στην ευρωπαϊκή ερωτική κουλτούρα, γραμμένο μάλιστα από γυναίκα.
Η αναφορά του ονόματος της Φιλαινίδος από τον Αθήναιο (2ος-3ος μ. Χ. αι.), στο περίφημο έργο του Δειπνοσοφισταί (5,220,f), προσδιορίζει ως τόπο καταγωγής της τη Λευκάδα (ο Διοσκορίδης θεωρεί πατρίδα της τη Σάμο). Στο βιβλίο αυτό, «όπερ ο χρόνος εξηφάνισε», περιέχονται πληροφορίες, σύμφωνα με τον Αθήναιο, για «ερωτικές και συνουσιαστικές δυνάμεις» και περιγράφονται «κινήσεις και σχήματα κατά τις συνουσίες». Ο ίδιος συγγραφέας Αθήναιος, κάνει μνεία και του Αρχέστρατου, του γνωστού ποιητή και φιλοσόφου του 4ου π.Χ. αιώνα, που πρώτος, στο περίφημο ποίημά του «Ηδυπάθεια», μελέτησε τους κανόνες της διατροφής, κάτω από το πρίσμα της απόλαυσης (της ηδονής) που προκαλεί στον άνθρωπο, οριοθέτησε δηλαδή τη γαστρονομία ως τέχνη και επιστήμη της ανθρώπινης διατροφής. Η γαστρονομία-η απόλαυση και οι τελετουργίες του φαγητού-, θα αποτελέσει σημαντικό κεφάλαιο της λαογραφίας και της ανθρωπολογίας, της οικονομίας και της κοινωνιολογίας, συνυφασμένο με τους τοπικούς πολιτισμούς και τις παραδόσεις των λαών. Οι υλικές απολαύσεις, στις οποίες σημαίνουσα θέση κατέχει ο έρωτας και το φαγητό, ανάγονται σε φιλοσοφία ζωής από τον ιδρυτή της Ηδονιστικής Σχολής, μαθητή του Σωκράτη, τον φιλόσοφο Αρίστιππο τον Κυρηναίο (435-355 π.Χ.) και θα καλύψουν, μαζί με μια γενικότερη πραξιολογική στροφή της φιλοσοφίας, τις ανάγκες των ανθρώπων των ελληνιστικών χρόνων.
Η παρουσία της Φιλαινίδος στη γραμματεία των κλασικών χρόνων, και η σκανδαλιστική συγγραφή αυτού του πρώτου οδηγού σεξουαλικής συμπεριφοράς-που μόνον, αιώνες μετά, στα πλαίσια της σανσκριτικής φιλολογίας, η Δύση γνώρισε μέσα από το ινδικό Κάμα Σούτρα (3ος-4ος μ.Χ. αι.)- απεικονίζει και συνδέεται με το κεφάλαιο της κοινωνικής αντίληψης του έρωτα στην ελληνική αρχαιότητα, τη θεσμική του έκφραση και την ιεράρχηση των, φυλετικών και κοινωνικών, ερωτικών ρόλων.
Η Φιλαινίς φαίνεται ότι ανήκε σε κείνη την ξεχωριστή κατηγορία προικισμένων γυναικών, που το δημιουργικό τους χάρισμα τους προσπόριζε και μιαν ηθική ελευθεριότητα, απαγορευμένη στις άλλες γυναίκες, και επομένως την υπέρβαση των ορίων του σπιτιού και την κατάκτηση του δημόσιου χώρου.
Πρόκειται για τον θεσμό της εταίρας, της πεπαιδευμένης, καλλιεργημένης γυναίκας, που δεν πρόσφερε απλώς έναν επιδερμικό ψυχαγωγικό ερωτισμό (όπως η πόρνη-από το ρήμα πέρνυμι, που σήμαινε: διαθέτω με αντάλλαγμα, πουλώ), αλλά ασκούσε και μιαν ανώτερης υφής πνευματικότητα στις αναστροφές της στη δημόσια σφαίρα και στον συγχρωτισμό της με το ανδρικό φύλο. Γι’αυτό ο ρόλος της είναι σημαντικός σε εξαστισμένα πολιτισμικά περιβάλλοντα του αρχαίου κόσμου και φημισμένα ονόματα εταιρών βρίσκονται στις στενές κοινωνικές συνάφειες σημαινουσών (Ασπασία-Περικλής, Φρύνη-Υπερείδης, Λαΐς-Απελλής, Τιμάνδρα-Αλκιβιάδης κ.ά.). Στα συμπόσια-κλασική εικόνα προσωπικοτήτων, στις οποίες ασκούσαν και επιρροή μας προσφέρει το πλατωνικό Συμπόσιον και οι μεταγενέστεροι Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου-οι εταίρες συνομιλούσαν και απολάμβαναν τις υλικές και πνευματικές ηδονές ισότιμα με τους άντρες που συμμετείχαν, συζητούσαν, έπαιζαν διάφορα μουσικά όργανα, τραγουδούσαν και χόρευαν, ενώ στο δεύτερο μέρος, τον κώμο, κορύφωση της ευδαιμονικής πανδαισίας, οι εταίρες πρόσφεραν στους κωμαστές (κατά το λεξικό του Σουΐδα, κωμαστής, ο τρυφών μετ’ωδής ασελγούς) την τέχνη των ερωτικών τους περιπτύξεων. Εικόνα της ερωτικής αυτής δραστηριότητας παρέχουν οι αφηγηματικές συνθέσεις και η παραστατική εικαστική δράση των αγγείων της εποχής.
Η συγγραφή ωστόσο ενός τόσο τολμηρού πονήματος από γυναίκα, έστω και με τον ρόλο και τις εμπειρίες μιας εταίρας, φαίνεται να υπερβαίνει κι αυτά τα όρια των θεσμοθετημένων αρχών του έρωτα και την ανεκτικότητα του ελληνικού πολιτισμού των κλασικών χρόνων
Παρά τις συχνές αναφορές στην αρχαιότητα για την απόδοση του έργου στη Φιλαινίδα, υπάρχουν και οι σχετικές αμφισβητήσεις: ο χωλιαμβικός ποιητής Αισχρίων ο Σάμιος και ο επιγραμματοποιός Διοσκορίδης υποστηρίζουν ότι η απόδοση του έργου Περί σχημάτων συνουσίας στη Φιλαινίδα, είναι προϊόν κακοβουλίας και εχθρότητας προς την ποιήτρια. Ο δε Αισχρίων αναφέρει τον Αθηναίο Πολυκράτη ως πραγματικό συγγραφέα του ερωτικού πονήματος.
Και υπερασπιζόμενος τη Φιλαινίδα, θα συνθέσει ένα επιτύμβιο επίγραμμα με το οποίο προσπαθεί, χρόνια μετά τον θάνατό της, να αποκαταστήσει την τιμή της:
ἐγὼ Φιλαινὶς ἡ ᾿πίβωτος ἀνθρώποις
ἐνταῦθα γήρᾳ τῷ μακρῷ κεκοίμημαι.
μή μ᾿, ὦ μάταιε ναῦτα, τὴν ἄκραν κάμπτων
χλεύην τε ποιεῦ καὶ γέλωτα καὶ λάσθην.
ὐ γὰρ μὰ τὸν Ζῆν᾿, οὐ μὰ τοὺς κάτω κούρους, |
dοὐκ ἦν ἐς ἄνδρας μάχλος οὐδὲ δημώδης.
Πολυκράτης δὲ τὴν γενὴν Ἀθηναῖος,
λόγων τι παιπάλημα καὶ κακὴ γλῶσσα,
ἔγραψεν οἷ᾿ ἔγραψ᾿· ἐγὼ γὰρ οὐκ οἶδα.
(Βλ. Anthologia Palatina 7,345)
(Εγώ η Φιλαινίδα στον κόσμο κακοφημισμένη/εδώ κοιμούμαι στα βαθιά τα γηρατειά μου./Ναύτη απερίσκεπτα που περνάς τον κάβο/μη με χλευάζεις και περιγελάς και μη με κοροϊδεύεις./Μα το θεό και τα παιδιά μου που ‘ναι τα στον κάτω κόσμο/ακόλαστη δεν ήμουνα ούτε κοινή γυναίκα./Ο Πολυκράτης ο παμπόνηρος και τη γενιά Αθηναίος/ έγραψε ό,τι έγραψε ο κακόγλωσσος, μα εγώ δεν έχω ιδέα.
(Μτφρ. Π.Γ. Ροντογιάννη, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, Α’,Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 1980, σ.234-235).
Μετάφραση στα Αγγλικά
“I, Philainis, circulated among men
Lie here thanks to great old age.
Don’t laugh, foolish sailor, as your trace the cape
Nor make me a target of mockery or insult
For, by Zeus and his sons in Hell
I was never a slut with men nor a public whore.
Polykrates, Athenian by birth,
A bit clever with words and with a nasty tongue,
Wrote what he wrote. I don’t know anything about it.”
Συνεχίζεται
