Εθνική Κυριαρχία, Εθνικός Αυτοκαθορισμός και Οικονομικός Εθνικισμός
Στο πρώτο μέρος αυτής έρευνας, το οποίο μπορείτε να βρείτε στο ακόλουθο λινκ:
επισήμανα ότι, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, τόσο το φιλελεύθερο ιδεολογικό-πολιτικό «στρατόπεδο» όσο και το μαρξιστικό-σοσιαλιστικό έκαναν διάφορες παραχωρήσεις προς την ιδεολογία του εθνικισμού. Ο λόγος αυτών των παραχωρήσεων ήταν ότι τόσο οι φιλελεύθεροι εθνικιστές όσο και οι μαρξιστές/σοσιαλιστές εθνικιστές διεκδικούσαν την εξουσία, και όταν πράγματι αναλάμβαναν τη διακυβέρνηση ενός κράτους δίσταζαν να θυσιάσουν ή να συμβιβάσουν την κυριαρχία τους, όπως ακριβώς και οι εθνο-κρατικές μοναρχίες που προηγήθηκαν αυτών. Η κυριαρχία αποτελεί μια διεκδίκηση στην οποία, ως επί το πλείστον, ρέπουν οι κρατικές εξουσίες, ασχέτως επιμέρους ιδεολογικών στρατεύσεων. Η κυριαρχία δεν είναι ένα έτοιμο αντικειμενικό δεδομένο, αν δεν τη διεκδικήσει μια κυβέρνηση. Στο βιβλίο μου με τίτλο Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία (Αθήνα: Εκδόσεις ΚΨΜ, 2022, Κεφάλαιο 1), έχω εξηγήσει ότι μια ιστορική δομή, δηλαδή το πλαίσιο δράσης των ανθρώπων, συνίσταται σε ένα σύστημα τριών αλληλεπιδρωσών δυνάμεων, οι οποίες είναι οι εξής: υλικές δυνατότητες, ιδέες και θεσμοί. Και είναι ακριβώς αυτές οι τρεις δυνάμεις που προσδιορίζουν την πολιτική συμπεριφορά των κρατών. Στο Κεφάλαιο 3 του προαναφερθέντος βιβλίου μου, αναλύω τον τρόπο με τον οποίο διεθνοπολιτικοί δρώντες διαφορετικής ιδεολογίας συμβιβάστηκαν, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, με το εγκαθιδρυμένο διακρατικό σύστημα.
Όπως επισήμανα στο πρώτο μέρος αυτής της έρευνας, η έννοια της κυριαρχίας στην περίπτωση μιας δυναστικής διακυβέρνησης, συγκεκριμένα, στην περίπτωση μιας νεωτερικής μοναρχίας, βασίζεται στην αρχή “cuius regio eius religio” (όποιου είναι το βασίλειο, αυτού είναι και η θρησκεία), δηλαδή στην κυρίαρχη διαχείριση θρησκευτικών κοινοτήτων, ενώ η έννοια της κυριαρχίας στην περίπτωση μιας λαϊκής διακυβέρνησης βασίζεται στο λαϊκό αντίστοιχο της προαναφερθείσας αρχής, δηλαδή στην κυρίαρχη διαχείριση λαών. Ο Georg Jellinek, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του πολιτειολογικού και συνταγματικού θετικισμού, αποφαίνεται ότι η πολιτεία αποτελεί μια ενότητα ανθρώπων που ζουν σε ορισμένη χώρα η οποία είναι εφοδιασμένη με πρωτογενή εξουσία. Στη μετάβαση από τη μια έννοια κυριαρχίας στην άλλη και στην καθιέρωση της αρχής του εθνικού αυτοκαθορισμού, αποφασιστικό ρόλο έπαιξαν η ανάπτυξη της αστικής τάξης και η ευρωπαϊκή αποαποικιοποίηση.
Η πρωταρχική προβολή και διεκδίκηση του δικαιώματος του εθνικού αυτοκαθορισμού εκδηλώθηκε σε συνάρτηση με μια προσπάθεια ανάπτυξης δημοκρατικών θεσμών. Ο John Stuart Mill, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της βρετανικής αστικής πολιτικής και οικονομικής σκέψης του 19ου αιώνα, στο σύγγραμμά του περί της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης, υποστηρίζει ότι η δημοκρατία προϋποθέτει ένα εθνικό κράτος. Αυτή η άποψη, σύμφωνα με την οποία, η δημοκρατία σε μια πολυεθνική κοινωνία υποτάσσεται σε μια κυρίαρχη ηγετική ομάδα και, άρα, προϋποθέτει την αρχή της εθνικής κυριαρχίας, έχει αναβιώσει και ενισχυθεί στο πλαίσιο κριτικών θεωρήσεων της παγκοσμιοποίησης στη μεταψυχροπολεμική εποχή (βλ. π.χ. G. Nodia, “Nationalism and Democracy,” Journal of Democracy, vol. 3, 1992, σελ. 3–22). Με λίγα λόγια, σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, που ανάγεται στον φιλελεύθερο εθνικισμό του John Stuart Mill και των επικριτών της μεταψυχροπολεμικής παγκοσμιοποίησης (η οποία εκφράζει τη σκέψη φιλελεύθερων διεθνιστών), η δημοκρατία δεν είναι βιώσιμη στις περιπτώσεις των αυτοκρατοριών (παλαιού ή νέου τύπου) και της παγκοσμιοποίησης. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν φύσει παγκόσμια προβλήματα που απαιτούν παγκόσμιες λύσεις (π.χ., περιβαλλοντικά-οικονομικά ζητήματα, πυρηνικοί εξοπλισμοί, διαχείριση πανδημιών και παγκόσμιων οικονομικών κρίσεων κ.ο.κ.), και η οικοδόμηση ενός κόσμου αποκλειστικώς μονομερών αποφάσεων και διμερών συμφωνιών μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο του πολέμου. Άρα, προκύπτει μια πρώτη θεμελιώδης, συστημική αντίφαση: το δίλημμα μεταξύ της δημοκρατίας, που σύμφωνα με τους φιλελεύθερους εθνικιστές προϋποθέτει εθνική κυριαρχία, και της διαχείρισης παγκόσμιων προβλημάτων και της αποτροπής πολέμων, που προτάσσονται από διεθνιστές (φιλελεύθερους διεθνιστές και μη-φιλελεύθερους διεθνιστές, όπως οι μαρξιστές).
Μια ακόμη θεμελιώδης, συστημική αντίφαση είναι η εξής: το δίλημμα μεταξύ του εθνικού αυτοκαθορισμού και της διεθνούς τάξης (order). Αυτή η αντίφαση οξύνεται από το γεγονός ότι πολλά από τα υπάρχοντα κράτη δεν είναι απλώς κοινωνικώς ετερογενή, αλλά και μαστίζονται από βαθιές εσωτερικές διαιρέσεις με βάση εθνοτικά και θρησκευτικά κριτήρια. Εξού και υπάρχει μια υποβόσκουσα σύγκρουση μεταξύ της έννοιας και αξίας της δικαιοσύνης, που αντιπροσωπεύεται από το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού, και της έννοιας και αξίας της τάξης, που αντιπροσωπεύεται από την αρχή της κρατικής κυριαρχίας, την οποία προτάσσει ο Καταστατικός Χάρτης του Ο.Η.Ε. Έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες να επιλυθεί αυτή η σύγκρουση. Για παράδειγμα, στη δεκαετία του 1960, ο εθνικός αυτοκαθορισμός, που έδωσε διάφορες κρατικογενέσεις, εξισώθηκε με την έννοια της ευρωπαϊκής αποαποικιοποίησης. Παρομοίως, σήμερα, η Ρωσική Ομοσπονδία επιχειρεί βασίμως να δικαιολογήσει τη στρατιωτική της επέμβαση στην Ουκρανία με βάση την επικράτηση του εθνικού αυτοκαθορισμού στις αυτοανακηρυχθείσες λαϊκές δημοκρατίες του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ στην ανατολική Ουκρανία, ιδίως μετά από την παραβίαση των πρωτοκόλλων του Μινσκ από την ουκρανική κυβέρνηση, σε συνδυασμό με την αποτροπή της επέκτασης του ΝΑΤΟ στο όνομα της εθνικής ασφάλειας και κυριαρχίας της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Μετά το 1945, η διεθνής κοινωνία και η αρχή του διεθνισμού επεκτάθηκαν περαιτέρω μέσω της δημιουργίας μιας θεσμικής δομής αποτελούμενης από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF), την Παγκόσμια Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT) και τη Διεθνή Τράπεζα για την Ανασυγκρότηση και την Ανάπτυξη (IBRD). Με αυτούς τους θεσμούς, οι φιλελεύθεροι διεθνιστές, ειδικώς, προσπάθησαν αφ’ ενός να επιβληθούν επί των φιλελεύθερων εθνικιστών και να καταπολεμήσουν τον εθνικισμό χαρακτηρίζοντάς τον οικονομικό ανορθολογισμό, αφ’ ετέρου να κυριαρχήσουν στον διεθνιστικό χώρο και να διευθύνουν τον διεθνισμό σε αντιπαράθεση προς τον μαρξιστικό και γενικώς σοσιαλιστικό διεθνισμό (για μια συστηματική μελέτη αυτών των θεμάτων και των οικονομικών θεωριών, παραπέμπω στο βιβλίο μου με τίτλο Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, Αθήνα: Εκδόσεις ΚΨΜ, 2022).
Στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, η προαναφερθείσα πολιτική των φιλελεύθερων διεθνιστών αμφισβητήθηκε σθεναρά όχι μόνο από το μαρξιστικό-σοσιαλιστικό στρατόπεδο, αλλά και από πολλές κυβερνήσεις φιλελεύθερων εθνικιστών της Δύσης καθώς και από πολλές κυβερνήσεις τριτοκοσμικών κρατών. Συγκεκριμένα, στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, πολλές κυβερνήσεις φιλελεύθερων εθνικιστών της Δύσης καθώς και πολλές κυβερνήσεις τριτοκοσμικών κρατών υπερασπίστηκαν το δικαίωμα των εθνικών κυβερνήσεων να διαμορφώνουν τη δική τους πολιτική οικονομικής-κοινωνικής ανάπτυξης και να προστατεύουν νεοφυείς επιχειρήσεις και επιχειρήσεις στρατηγικού εθνικού χαρακτήρα από τον διεθνή οικονομικό ανταγωνισμό. Αυτά τα ζητήματα συνεχίζουν να απασχολούν την επιστημονική έρευνα και διανόηση, τόσο στο πλαίσιο της πολιτικής επιστήμης και των διεθνών σχέσεων όσο και στο πλαίσιο της πολιτικής οικονομίας και των οικονομικών της ανάπτυξης.
Στο τρίτο μέρος αυτής της έρευνας, θα ασχοληθούμε με τα εξής θέματα: αποσχιστικά κινήματα και αλυτρωτισμός.
Συνεχίζεται . . .
Δρ. Νικόλαος Λάος
photo https://pixabay.com/el/
