Η Φολέγανδρος ή Πολύκανδρος κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή και πήρε το όνομά της από τον γυιό του Μίνωα, τον Φολέγανδρο.
Στην αρχαιότητα ο ρόλος της δεν υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός, ενώ κατά την Ενετοκρατία ανήκε στο Δουκάτο της Νάξου, την εποχή αυτή δε κτίστηκε και το Κάστρο της, ο πυρήνας της σημερινής Χώρας. Το 1828 εντάχθηκε στο νέο Ελληνικό Κράτος. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα χρησιμοποιήθηκε κατά διαστήματα ως τόπος εξορίας, ενώ σήμερα αποτελεί έναν από τους προσφιλέστερους τόπους διακοπών, αυθεντικό και συνάμα κοσμοπολίτικο
Το πλοίο από τον Πειραιά προσεγγίζει την Φολέγανδρο ακολουθώντας την γραμμή είτε των Ανατολικών Κυκλάδων (Παροναξία, Ίος), είτε των Δυτικών (Σέριφος, Σίφνος, Μήλος), με την τελευταία αυτή περίπτωση να φαντάζει ως η ιδανική για όποιον επιθυμεί να αποκτήσει μια συνολική εικόνα του νησιού, πριν καν πατήσει το πόδι του σ’ αυτό.
Πανοραμική άποψη Φολεγάνδρου1
Αν η ατμόσφαιρα είναι διαυγής, τότε η σιλουέτα της Φολεγάνδρου αναδύεται στον ορίζοντα έως και μία ώρα πριν το πλοίο καταπλεύσει στο λιμάνι της. Το χωρίς εξάρσεις σχήμα το νησιού με τις απαλές καμπύλες, δημιουργεί την εντύπωση πως κάποιος μυθικός Τιτάνας το πάτησε με όλη του τη δύναμη, στην προσπάθειά του να πηδήξει σε κάποιο από τα γειτονικά νησιά.
Επί μισή περίπου ώρα το πλοίο παραπλέει τις βόρειες ακτές του νησιού και οι επιβάτες του έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν ένα μοναδικό αιγαιοπελαγίτικο έθιμο, τους «καθρέφτες». Κυρίως οι κάτοικοι του χωριού της της Απάνω Μεριάς, προσπαθούν με τους καθρέπτες τους να «κλέψουν» μια δέσμη φωτός από τον λαμπερό ήλιο, προκειμένου να το στείλουν ως χαιρετισμό στους συγγενείς και φίλους, αλλά και στους καλοδεχούμενους επισκέπτες του νησιού.
Παραλία Βάρδια Φολέγανδρος
Ο καπετάνιος του πλοίου ανταποδίδει τον χαιρετισμό με σφυρίγματα, ενώ εμείς χαζεύουμε τους μικρούς αμμουδερούς όρμους και τους αναγνωρίζουμε με τη βοήθεια του χάρτη: Λυγαριά, Άη-Γιώργης, Σερφιώτικο, Βορεινά…
Σιγά-σιγά φθάνουμε στον Καραβοστάση. Απομεσήμερο κι ο ήλιος πυρακτώνει τα σπίτια και τα ξενοδοχεία του γραφικού λιμανιού, καθώς και τη μικρή εκκλησούλα του Άη-Αρτέμη. Πίνοντας το ουζάκι μας χαζεύουμε το πέλαγος και όσους κολυμπούν στην παραλία με τα χοχλίδια, τα μεγάλα άσπρα βότσαλα.
Ξεκουραζόμαστε από το ταξίδι, πριν πάρουμε το δρόμο για τη Χώρα. Βιαζόμαστε να περπατήσουμε στις συ- νεχόμενες πλατείες της, που είναι μοναδικές στις Κυκλάδες. Να ακούσουμε τον ήχο της θάλασσας από την Πούντα, την πρώτη πλατεία στα ριζά του βράχου της Παναγίας, με θέα που σου κόβει την ανάσα.
Θέλουμε να αντικρίσουμε τον ναό της Παναγίας, που στέκεται επιβλητικός, ψηλά στο λόφο, πάνω από την γραφική πολιτειούλα. Βιαζόμαστε να περπατήσουμε στα δρομάκια του Κάστρου, με τ’ ασπρισμένα σπίτια και τις ολάνθιστες μπουκαμβίλιες. Να φθάσουμε μέχρι τον ναό της Παντάνασσας, για να ατενίσουμε ανεμπόδιστα το Αιγαίο με τα νησιά του, καθώς και την Απάνω Μεριά. Η Χώρα ήταν και παραμένει πανέμορφη. Παραδοσιακή, με κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, καλοδιατηρημένα σπίτια και άριστες τουριστικές υποδομές.
Πανοραμική άποψη Χώρας στη Φολέγανδρο
Αφήνοντας πίσω μας την λιλιπούτεια πρωτεύουσα του νησιού κατευθυνόμαστε προς την Άνω Μεριά. Οι διάσπαρτες γειτονιές της ξεκουράζονται νωχελικά κάτω από τον καλοκαιρινό ήλιο. Το Μπρόβαρμα, ο Ελεήμονας, οι Μύλοι, το Περουλοχώρι, ο Προφήτης Ηλίας, ο Άγιος Ανδρέας, ο Ταξιάρχης, περιμένουν πότε θα φυσήξει το αυγουστιάτικο μελτέμι ή το φθινοπωρινό βοριαδάκι, για να δροσίσει και πάλι το χωριό του ανέμου. Κάθε συνοικία και μια κατάλευκη εκκλησία, με τον ναό του Άη-Γιώργη να δεσπόζει στο κέντρο του οικισμού.
Κάνουμε την πρώτη μας βουτιά στην Αγκάλη -το πλέον τουριστικά αξιοποιημένο θέρετρο του νησιού- με τα βαθιά πεντακάθαρα νερά της και μετά παίρνουμε το μονοπάτι, ψηλά πάνω από τα σπίτια, για τον Γαλύφο. Αν αντέξουμε συνεχίζουμε ως τον Άγιο Νικόλα, την όμορφη παραλία με τα αρμυρίκια.
Παραλία Αγκάλη στη Φολέγανδρο
Μάλλον όμως θα πάρουμε το δρόμο της επιστροφής, υποσχόμενοι στον εαυτό μας ότι αύριο θα επιβιβαστούμε στο καϊκάκι και θα επισκεφθούμε και τις άλλες παραλίες: Κάτεργο, Λειβαδάκι, Αμπέλι. Όλες πανέμορφες! Ή μάλλον θα πάμε στη Βάρδια. Ή μήπως στα Φηρά;
Οι διακοπές μόλις άρχισαν και η Φολέγανδρος είναι εδώ για να μας προσφέρει τα πάντα. Ξεκούραση ή διασκέδαση μέχρι τελικής πτώσεως στα κουκλίστικα μπαράκια της Χώρας, όμορφες παραλίες ή γραφικά χωριά, αγουροξυπνημένες ανατολές ή ρομαντικά ηλιοβασιλέματα.
Αξιοθέατα του νησιού
Ιερός Ναός Παναγίας Φολεγάνδρου
Χώρα & I.N. Παναγίας στη Φολέγανδρο
Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ένα κόσμημα βυζαντινής ομορφιάς που δεσπόζει στο νησί, έχει κτιστεί στη θέση, όπου όπως προκύπτει από σωζόμενες αρχαίες επιγραφές, πρέπει να προϋπήρχε ιερό της Σελασφόρου Αρτέμιδος και του Προστατηρίου Απόλλωνος. Σύμφωνα με τις περιγραφές των περιηγητών του 17ου και 18ου αιώνα, συμπεραίνουμε ότι ο ναός αυτός υπήρξε το καθολικό της ανδρικής Μονής, στην οποία αναφέρονται ο Thevenot και ο Pasch van Krienen.
Στο προαύλιο βρίσκονται διασκορπισμένα αρχαία ενεπίγραφα μάρμαρα, καθώς και ένα ακέφαλο άγαλμα ρωμαϊκής εποχής εντοιχισμένο στο αυτοτελές, ψηλό καμπαναριό. Στο καμπαναριό εξάλλου βρίσκεται εντοιχισμένη και μαρμάρινη εικόνα, λαϊκής τεχνοτροπίας, που παρουσιάζει την Παναγία με το Χριστό.
Στην ρωμαϊκή εποχή, ανήκει και η μεγάλη, μαρμάρινη, ενεπίγραφη κυλινδρική βάση, που βρίσκεται στον αυλόγυρο του ναού. Στην επιφάνειά της παρατηρούμε υπολείμματα του ορειχάλκινου αγάλματος, που προφανώς στηριζόταν επάνω της.
Η εκκλησία της Παναγίας είναι μία μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, που το μήκος της υπερβαίνει τα 30μ. Ο τρούλος έχει χαρακτηριστικά χαμηλό, οκτάπλευρο τύμπανο. Εισερχόμενοι στον ναό δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το εκπληκτικής ομορφιάς, μοναδικό στο νησί, μαρμάρινο τέμπλο, που κατασκευάστηκε το 1896 από τον Τηνιακό μαρμαρογλύπτη Καπαριά, ο οποίος δέκα χρόνια αργότερα κατασκεύασε τον επίσης μαρμάρινο, αρχιεπισκοπικό θρόνο, καθώς και τον κτιστό άμβωνα.
Πρέπει να αναφέρουμε ακόμα ότι και η Αγία Τράπεζα στηρίζεται σε μαρμάρινη, ενεπίγραφη βάση, ρωμαϊκού αγάλματος. Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που λιτανεύεται με λαμπρότητα σε ολόκληρο το νησί το τριήμερο του Πάσχα, αρπάχθηκε από το νησί στις 12 Οκτωβρίου 1715, από τους Τούρκους.
Η αδιευκρίνιστης παλαιότητας, μεγάλη εικόνα, ξαναγύρισε με θαυματουργικό τρόπο στην Φολέγανδρο, χωρίς όμως το ασημένιο κάλυμά της, το οποίο τοποθετήθηκε εκ νέου το 1857 και σώζεται ως σήμερα. Μεγάλο, πάνδημο πανηγύρι γίνεται εδώ τον Δεκαπενταύγουστο.
Λαογραφικό Οικο-Μουσείο Φολεγάνδρου
Το Λαογραφικό Οικο-Μουσείο Φολεγάνδρου, ιδρύθηκε και πρωτολειτούργησε το καλοκαίρι του 1988, στην περιοχή Μπρόβαρμα της Άνω Μεριάς, από τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Η Φολέγανδρος». Ένα ανηφορικό, πλακόστρωτο δρομάκι, οδηγεί στην αναπαλαιωμένη αυτή θεμωνιά, η οποία περιλαμβάνει το κελάρι, αλλά και τον φούρνο με τον ψωμόφουρνο, την παροστριά για το μαγείρεμα και όλα τα απαραίτητα σκεύη και εργαλεία για την ετοιμασία του ψωμιού και το άναμμα του φούρνου, καθώς και το παραδοσιακό, υπαίθριο λιοτρίβι.
Στο χώρο της κύριας κατοικίας του Μουσείου, μπορεί ο επισκέπτης να δει την κουζίνα με την παροστριά της και όλα τα κουζινικά της. Πολλά αντικείμενα βρίσκονται τακτοποιημένα στις θυρίδες, τις μικρές τετράγωνες εσοχές, που υπάρχουν σε όλους τους χώρους της κύριας κατοικίας, αλλά και στους βοηθητικούς, ακόμα και σε εξωτερικούς τοίχους.
Στη σάλα δεσπόζει ο νησιώτικος, παραδοσιακός καναπές, με την καλή στρώση του, φτιαγμένη εξ ολοκλήρου από ντόπια υφαντά, ενώ στην κάμαρη κυριαρχεί το σιδερένιο κρεβάτι με κουνουπιέρα, ένα από τα λίγα έπιπλα που έφταναν στο νησί από την Αθήνα.
Εκτός από τα προϋπάρχοντα κτίσματα της θεμωνιάς – Μουσείο, που αναπαλαιώθηκαν από ντόπιους, έμπειρους μαστόρους, υπάρχει κι ένα καινούριο, επίσης πέτρινο κτίσμα, το οποίο στεγάζει την Βιβλιοθήκη και τους χώρους εργασίας του Μουσείου.
Σπήλαιο Χρυσοσπηλιά
Χώρα – Kάστρο στη Φολέγανδρο
Η είσοδος του σπηλαίου βρίσκεται πάνω στα κοφτά βράχια του ακρωτηρίου Παναγιά, στις βόρειες ακτές του νησιού και η πρόσβαση σ’ αυτό γίνεται τόσο από την ξηρά όσο και από τη θάλασσα, αλλά εξαιρετικά δύσκολα.
Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται στην Φολέγανδρο και περιηγητές περιγράφουν τις δυσκολίες και τους κινδύνους που αντιμετώπισαν για να φθάσουν στο σπήλαιο, το οποίο συνήθως αποκαλούν Μέγα. Σήμερα, έχουν καταστραφεί τα περισσότερα σκαλοπάτια, που είχαν λαξευτεί στην αρχαιότητα και τα οποία είναι γνωστά ακόμη στο νησί ως «Ελληνικά σκαλιά».
Η ανάπτυξη του σπηλαίου είναι σχεδόν γραμμική με γενική κατεύθυνση Β.Δ. Μετά τον πρώτο μεγάλο χώρο της εισόδου ακολουθεί ένας μακρύς θάλαμος 70μ., πλάτος που ποικίλει σημαντικά και επικοινωνεί με τον πρώτο μέσω ενός μικρού διαδρόμου. Ο θάλαμος αυτός χαρακτηρίζεται από έντονο σταλαγμιτικό διάκοσμο με δισκοειδείς σταλακτίτες.
Ο λιθωματικός διάκοσμος ακολουθεί σε μια διαδρομή 300μ. στο εσωτερικό, με ποικίλους σχηματισμούς, αλλά αυτό δεν είναι το μόνο εντυπωσιακό. Όπου η φύση άφησε ακάλυπτα σημεία, «επισκέπτες» της σπηλιάς φρόντισαν να τα καλύψουν αναγράφοντας το όνομά τους.
Καραβοστάσης Φολέγανδρος
Πολλές φορές πρόσθεταν και ένα επίθετο δηλωτικό του τόπου της καταγωγής τους, όπως Σερίφιος, Κρης, Ηλείος, Νάξιος. Πρόκειται για ονόματα «εφήβων καλών», για την αναγραφή των οποίων έχει χρησιμοποιηθεί ένα φυσικό αργιλικό υλικό, πηλός με οξείδια σιδήρου σε ανοικτότερο ή πιο σκούρο χρώμα, που διατηρείται αρκετά ανάγλυφο.
Σε ορισμένα σημεία, σπανιότερα, χρησιμοποιούν τον πηλό αυτό για να επιστρώσουν την επιφάνεια όπου χαράζουν στη συνέχεια με ένα αιχμηρό εργαλείο.
