Η Τρίτη του Πάσχα, που για ολόκληρη την υπόλοιπη Ελλάδα και τους απανταχού Ορθοδόξους δεν είναι παρά μια απλή, καθημερινή ημέρα επιστροφής στην εργασία και τις υποχρεώσεις του καθενός, για την Φολέγανδρο και τους κατοίκους της είναι πιο Πάσχα κι από Πάσχα, θα τολμούσα να πω! Την ημέρα αυτή η εικόνα θα περιηγηθεί στο νότιο τμήμα της Φολεγάνδρου, στους οικισμούς του Πετούση, των Θεμωνιών Λειβαδιού, του Λειβαδιού και του Καραβοστάση, θα μπει ακόμα και στα καΐκια του νησιού και στα πλοία, που τυχόν θα δέσουν στο λιμάνι εκείνες τις ώρες, πριν επιστρέψει την Τρίτη το απόγευμα και πάλι στον οίκο Της, στην κορυφή του λόφου πάνω από την Χώρα Φολεγάνδρου, απ’ όπου ολοχρονίς ατενίζει το νησί και συνδράμει τους κατοίκους του! Όλα ξεκινούν την Κυριακή του Πάσχα το μεσημέρι, την ώρα που σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα ο οβελίας έχει πλέον καταναλωθεί, τα κόκκινα αυγά έχουν τσουγκριστεί και όλοι εύχονται «Και του χρόνου!», την ώρα που το Πάσχα παντού ανά την ελληνική επικράτεια και τον Ορθόδοξο κόσμο τελειώνει, στην Φολέγανδρο μόλις αρχίζει! Η εικόνα της Παναγίας κατεβαίνει από τον ναό προκειμένου να επισκεφθεί ένα-ένα όλα τα σπίτια του νησιού, κατά τη διάρκεια μιας τριήμερης περιφοράς, που ξεκινά από την Χώρα, την Κυριακή το απόγευμα με όλο το χωριό στο πόδι, για να καταλήξει στην Άνω Μεριά το βράδυ της ίδιας μέρας. Σύσσωμοι οι κάτοικοι της Απάνω Μεριάς συνοδεύουν την εικόνα της Παναγίας, τη Δευτέρα το απόγευμα, ως την άκρη του χωριού, στο Μπρόβαρμα, όπου ολοκληρώνεται η ολοήμερη περιφορά της στο χωριό και την αποχαιρετούν προσκυνώντας την ευλαβικά, μετά την μοναδική μέσα στο έτος διανυκτέρευσή της στον ενοριακό ναό του πολιούχου Άη-Γιώργη. Ακολούθως η εικόνα θα επιστρέψει στη Χώρα, για να διανυκτερεύσει στην Παντάνασσα και να βρεθεί κοντά στα άλλα «παιδιά» Της, τους Χωραΐτες, με τον τριήμερο εορτασμό να ολοκληρώνεται, όπως προείπαμε, το βραδάκι της Τρίτης του Πάσχα, οπότε και σύσσωμοι οι κάτοικοι συνοδεύουν την προστάτιδά τους στην μόνιμη κατοικία Της.
Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, της Παναγιάς όπως με αγάπη και ευλάβεια την αποκαλούν οι Φολεγανδρίτες, έχει κτιστεί στη θέση, όπου όπως προκύπτει από σωζόμενες αρχαίες επιγραφές, πρέπει να υπήρχε ιερό της Σελασφόρου Αρτέμιδος και του Προστατηρίου Απόλλωνος. Ίσως εδώ θα πρέπει να τοποθετήσουμε και την παλαιοχριστιανική βασιλική της Φολεγάνδρου. Σύμφωνα με τις περιγραφές των περιηγητών του 17ου και 18ου αιώνα, συμπεραίνουμε ότι ο ναός αυτός υπήρξε το καθολικό της ανδρικής Μονής, στην οποία αναφέρονται οι περιηγητές Jean de Thévenot (Γάλλος, που επισκέφθηκε το νησί στα μέσα του 17ου αιώνα) και ο Ολλανδός υποπλοίαρχος Heinrich Leonard Pasch van Krienen. Στο προαύλιο βρίσκονται διασκορπισμένα αρχαία ενεπίγραφα μάρμαρα, καθώς και ένα ακέφαλο άγαλμα ρωμαϊκής εποχής εντοιχισμένο στο αυτοτελές, ψηλό καμπαναριό. Στο καμπαναριό εξάλλου βρίσκεται εντοιχισμένη και μαρμάρινη εικόνα, λαϊκής τεχνοτροπίας, που παρουσιάζει την Παναγία με το Χριστό. Στη ρωμαϊκή εποχή, ανήκει και η μεγάλη, μαρμάρινη, ενεπίγραφη κυλινδρική βάση, που βρίσκεται στον αυλόγυρο του ναού. Στην επιφάνειά της παρατηρούμε υπολείμματα του ορειχάλκινου αγάλματος, που προφανώς στηριζόταν επάνω της. Η εκκλησία της Παναγίας είναι μια μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, που το μήκος της υπερβαίνει τα 30 μέτρα. Ο τρούλος έχει χαρακτηριστικά χαμηλό, οκτάπλευρο τύμπανο. Ιδιομορφία του μνημείου, αποτελεί η ύπαρξη, ανατολικά και δυτικά του τρούλου, δυο κομψότατων ναόσχημων κατασκευών. Επίσης διαθέτει γυναικωνίτη.
Δευτέρα του Πάσχα στην Άνω Μεριά (αριστερά), Τρίτη του Πάσχα από την Χώρα προς τον Πετούση
Τρίτη του Πάσχα στον Καραβοστάση
Πασχαλινές πίτες και λαζαράκια Φολεγάνδρου
Δευτέρα του Πάσχα στο Μπρόβαρμα, στην Άνω Μεριά
Εισερχόμενοι στο ναό δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το εκπληκτικής ομορφιάς, μοναδικό στο νησί, μαρμάρινο τέμπλο, που κατασκευάστηκε το 1896 από τον Τηνιακό μαρμαρογλύπτη Καπαριά, ο οποίος δέκα χρόνια αργότερα κατασκεύασε τον επίσης μαρμάρινο, αρχιεπισκοπικό θρόνο, καθώς και τον χτιστό άμβωνα. Από τον παλιό ναό φαίνεται να προέρχονται οι ξυλόγλυπτες ζωγραφιστές πόρτες του ιερού, ο ασυνήθιστος χτιστός θρόνος, που βρίσκεται στο κέντρο της κόγχης του, καθώς και η μαρμάρινη πλάκα, που βρίσκεται ακριβώς μπροστά στην Ωραία Πύλη. Φέρει ανάγλυφα σύμβολα, όπως τον δικέφαλο αετό και φαίνεται πως σκεπάζει τάφο, κάποιου σημαντικού προσώπου. Πρέπει να αναφέρουμε ακόμα ότι και η Αγία Τράπεζα στηρίζεται σε μαρμάρινη, ενεπίγραφη βάση, ρωμαϊκού αγάλματος. Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που λιτανεύεται με λαμπρότητα σε ολόκληρο το νησί, το τριήμερο του Πάσχα αρπάχθηκε από το νησί στις 12 Οκτωβρίου 1715, από τους Τούρκους, την αποφράδα εκείνη ημέρα του εξανδραποδισμού των Φολεγανδρίων, από τον Καπουδάν Πασά Τζανούμ Χότζα. Η αδιευκρίνιστης παλαιότητας, μεγάλη εικόνα, ξαναγύρισε με θαυματουργό τρόπο στο νησί, χωρίς όμως το ασημένιο κάλυμμά της, το οποίο και τοποθετήθηκε εκ νέου το 1857 και σώζεται ως σήμερα.
Οι πασχαλινές προετοιμασίες στο νησί ξεκινούσαν -και ξεκινούν ως σήμερα με μικρές διαφοροποιήσεις ως προς τα όσα θα αναφέρουμε στην συνέχεια- από την Σαρακοστή, με το εσωτερικό και εξωτερικό «γαλάχτισμα» των σπιτιών, δηλαδή το παραδοσιακό άσπρισμά τους με ασβέστη. Τη Μεγάλη Εβδομάδα οι προετοιμασίες επικεντρώνονται στην παρασκευή των πασχαλινών γλυκισμάτων και φαγητών. Το Μεγάλο Σάββατο όλες οι Φολεγάνδριες νοικοκυρές ασχολούνται «με τα σφαχτά και το φούρνο», δηλαδή με το σφάξιμο του κατσικιού και το άναμμα του οικιακού φούρνου, για να ψήσουν τις πίτες -πρωτότυπες ατομικές τυρόπιτες σε σχήμα και μέγεθος ατομικής πίτσας- καθώς και την γλυκιά μελόπιτα, φτιαγμένη από μυζήθρα και ντόπιο θυμαρίσιο μέλι. Όσο για το κατσικάκι, ψημένο στο φούρνο με πατάτες, αποτελεί το κατεξοχήν πασχαλινό έδεσμα του φολεγανδρίτικου τραπεζιού, ενώ τα εντόσθιά του μετατρέπονται στην πεντανόστιμη σούπα πατσά -καμία σχέση δεν έχει ούτε με μαγειρίτσα, ούτε με τον γνωστό πατσά των ανά την επικράτεια πατσατζίδικων-, που καταναλώνεται το Σάββατο το βράδυ μετά την Ανάσταση. Το δε Σάββατο του Λαζάρου ψήνουν τους «Λαζάρους», μακρουλά ψωμάκια με σταφίδες, που συμβολίζουν τις πληγές του Λαζάρου.
Το μεσημέρι της Κυριακής αρχίζει το κύριο μέρος του εορτασμού του Πάσχα στην Φολέγανδρο. Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, κατεβαίνει συνοδεία πλήθους πιστών από το ναό Της, που βρίσκεται σε λόφο πάνω από τη Χώρα, ενώ πολύ μεγαλύτερο πλήθος κόσμου -ντόπιων και επισκεπτών συμπεριλαμβανομένων- αναμένει να την υποδεχτεί στην είσοδο του χωριού, στην Πούντα, για να την συνοδεύσει μαζί με τον ιερέα του χωριού βέβαια, στην περιφορά Της σε όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια της μικρής κωμοπόλεως.
Με το σκοτείνιασμα, η εικόνα της Παναγιάς κατευθύνεται προς τη δυτική έξοδο της Χώρας, όπου την αναμένουν προκειμένου να την παραλάβουν και να την μεταφέρουν πεζοί στο χωριό τους, οι Ανωμερίτες, πάντα μαζί με τον ιερέα του χωριού τους. Μετά τον πανηγυρικό εσπερινό στον ενοριακό ναό του Άη-Γιώργη, πολύς κόσμος ξενυχτάει στην εκκλησία για να τιμήσει αυτή τη μοναδική μέσα στο χρόνο διανυκτέρευση της Παναγίας στην Άνω Μεριά.
Τη Δευτέρα του Πάσχα, μετά τη λειτουργία, η Παναγία ξεκινάει τον «μαραθώνιο» της περιφοράς Της σε όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια του χωριού, διαδικασία χρονοβόρα, που διαρκεί ολόκληρη την μέρα αυτή, μιας και το χωριό εκτείνεται σε μήκος που ξεπερνά συνολικά τα 3 χιλιόμετρα, με τις μικρές γειτονιές του τοποθετημένες εκατέρωθεν του κεντρικού δρόμου, που σαν ραχοκοκαλιά διασχίζει το νησί.
Κατά τη διάρκεια των τριών αυτών ημερών η εικόνα της Παναγίας, συνοδεύεται από πλήθος κόσμου, που την ακολουθούν πεζοί σε όλες τις διαδρομές. Οι άντρες θεωρούν τιμή τους να μεταφέρουν ανά δύο στους ώμους τους το πολύτιμο αυτό «φορτίο», ενώ τα παιδιά τσακώνονται για το ποιο θα πρωτοκρατήσει το λάβαρο της Ανάστασης και τα εξαπτέρυγα. Χαρακτηριστικός προάγγελος του ερχομού της Παναγίας, είναι ο ήχος από ένα καμπανάκι, που τα παιδιά δεν το αφήνουν στιγμή να σιγήσει, καθώς και οι κρότοι από τα βαρελότα που την υποδέχονται τιμητικά σε κάθε σπίτι. Επίσης σε όλα τα σπίτια, το τραπέζι περιμένει πλούσια στρωμένο τον κόσμο, που ακολουθεί την Παναγία, με κάθε λογής τοπικά και μη φαγητά και μεζεδάκια, γλυκά, φρούτα και ποτά. Ειδικά στην Απάνω Μεριά, οι άφθονοι μεζέδες είναι πράγματι αφάνταστης ποικιλίας.
Το βραδάκι, ολοκληρωθείσης πλέον της περιφοράς, η εικόνα της Παναγίας φτάνει στην ανατολική έξοδο του χωριού, στο Μπρόβαρμα, όπου έπειτα από σύντομη δέηση, παραδίνεται στα χέρια του ιερέα και των κατοίκων της Χώρας, που έχουν έρθει για να την συνοδεύσουν, πάντα πεζοί, πίσω στο χωριό τους, αφού όμως πρώτα όλοι ανεξαιρέτως οι παριστάμενοι Απανωμερίτες Την προσκυνήσουν. Κατά τη διάρκεια της πορείας γίνονται σύντομες στάσεις για δεήσεις, κυρίως όταν η πομπή περνάει μπροστά από κάποιο από τα πολλά ξωκλήσια του νησιού και αυτό βέβαια ισχύει και για τις τρεις ημέρες της περιφοράς.
Στη Χώρα, η Παναγία διανυκτερεύει στον Ι.Ν. της Παντάνασσας, μέσα στο Κάστρο. Μετά τον εσπερινό και ενώ οι Χωραΐτες ξενυχτούν κοντά στην Παναγία, οι Απανωμερίτες γλεντούν στις ταβερνούλες του χωριού τους, όπως ακριβώς είχαν κάνει οι Χωραΐτες το προηγούμενο βράδυ, κατά την διανυκτέρευση της Παναγίας στην Άνω Μεριά. Την Τρίτη, η ιερή Εικόνα πραγματοποιεί το τρίτο και δυσκολότερο κομμάτι της περιφοράς της, καθώς αναχωρώντας από την Χώρα κατευθύνεται προς τις αγροτικές περιοχές στην Ν.Α. πλευρά του νησιού, τον Πετούση, τις Θεμωνιές Λειβαδιού και το Λειβάδι, σε μια διαδρομή που θα παραμείνει ανεξίτηλα χαραγμένη στην μνήμη όσων την ακολουθήσουν έστω και για μία φορά!
Κυριακή του Πάσχα στη Χώρα
Μια σύντομη στάση για ξεκούραση στις αυλές των αγροικιών του Πετούση είναι πραγματικά ευπρόσδεκτη, ιδιαιτέρως μάλιστα όταν αυτή παγίως συνοδεύεται από κέρασμα με τα εξαιρετικής ποιότητος τυροκομικά προϊόντα, που παράγονται στην περιοχή, με προεξάρχουσα την απίστευτης νοστιμιάς φρέσκια μυζήθρα, τόσο τρυφερή που οι ντόπιοι την χαρακτηρίζουν ως «μυαλό». Η διαδρομή ακολουθεί μερικά από τα πιο δύσβατα μονοπάτια του νησιού, ιδιαίτερα στο τμήμα που συνδέει τους οικισμούς του Πετούση με τις Θεμωνιές Λειβαδιού, ωστόσο η ομορφιά του τοπίου και η θέα προς τα γειτονικά νησιά, ανατολικά της Φολεγάνδρου, αποζημιώνει στο έπακρο τους πολυπληθείς συμμετέχοντες στην ακολουθία της Παναγίας.
Γύρω στο μεσημέρι η εικόνα της Παναγίας και η συνοδεία της φθάνουν στον Καραβοστάση, το λιμάνι του νησιού, όπου εκτός από τα σπίτια του οικισμού επισκέπτεται και όλα τα καΐκια, τα οποία, όταν το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες, κάνουν μια βόλτα την Εικόνα, προκειμένου να ευλογηθούν τα νερά. Τις ζεστές ώρες της ημέρας, η Παναγιά θα «ακουμπήσει» για λίγο και στο εκκλησάκι του Αγίου Αρτεμίου, πάντα στον Καραβοστάση, έτσι ώστε κανένας οικισμός να μην μείνει παραπονεμένος και λιγότερο ευλογημένος, ενώ το απόγευμα η Εικόνα με την πομπή της θα ξεκινήσει για τη Χώρα, όπου την υποδέχεται και πάλι πλήθος κόσμου, ακολουθεί μια τελευταία περιφορά Της στους κεντρικούς δρόμους του χωριού και τέλος, όλοι μαζί τη συνοδεύουν πίσω στον ναό Της, όπου τελείται Εσπερινός και η Παναγία παραμένει έως και το επόμενο Πάσχα, που θα ξαναβρεθεί κοντά στους πιστούς Της.
Το τελευταίο μέρος της παρουσίασής μας περιλαμβάνει το κομμάτι εκείνο της περιφοράς της εικόνας της Παναγίας, που ουσιαστικά έχει ενταχθεί στο έθιμο της τελευταίες δεκαετίες, δηλαδή την είσοδο εντός των πλοίων, που τυχόν βρίσκονται στο λιμάνι την ώρα της περιφοράς -και πάντα φροντίζουν να βρίσκονται-, καθώς και τη μεγάλη θαλασσινή βόλτα, που φέρνει την Εικόνα στις βόρειες ακτές του νησιού, κάτω από την Χώρα, ως τους θαλάσσιους πρόποδες του Αγκρεμνού της Παναγιάς, του βουνού δηλαδή που φιλοξενεί τον ναό Της, συνοδευόμενη από κάθε λογής σκάφη που μπορεί να βρίσκονται την ημέρα και την ώρα εκείνη στο λιμάνι του νησιού. Η θαλασσινή αυτή βόλτα, η οποία όταν ο καιρός είναι «μπονάτσα» αποτελεί πραγματικά απολαυστική εμπειρία, αφού διέλθει από το σπήλαιο της Χρυσοσπηλιάς, φθάνει κάτω από τη Χώρα, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής βεγγαλικά και κάθε είδους πυροτεχνήματα ρίπτονται τόσο από θαλάσσης, όσο και από όσους παρακολουθούν τη ρότα των σκαφών ακροβολισμένοι στα βράχια και μέχρι την επιστροφή στην ασφάλεια του λιμανιού του Καραβοστάση.
